آینده بازار کار ایران و هوش مصنوعی
نازنین رزاقی‌مهر روزنامه نگار
رقیب انسان یا یار کمکی؟ هوش مصنوعی (AI) در جهان با شتابی بی‌سابقه در حال بازتعریف آینده کار است. از بیمارستان‌ها تا مزارع، این فناوری نه‌تنها ابزار، بلکه شریک انسان در اقتصاد مدرن شده است. اما در ایران، کشوری با چالش‌های زیرساختی و اقتصادی منحصربه‌فرد، پرسش این است: آیا AI شغل‌ها را نابود خواهد کرد یا آنها را به سطحی جدید ارتقا می‌دهد؟ این گزارش، با نگاهی به داده‌های جهانی و بومی، آینده بازار کار ایران را در مواجهه با این موج فناورانه بررسی می‌کند.
جایگاه ایران در انقلاب AI
جهان در تب‌وتاب هوش مصنوعی است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهند که AI تا سال 2030 حدود 25 درصد مشاغل در کشورهای توسعه‌یافته و 16 درصد در کشورهای در حال توسعه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. ایران، طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، با تأثیر 20 درصدی در میانه این طیف قرار دارد. این یعنی از هر پنج شغل در ایران، یکی در معرض تحول یا حذف قرار خواهد گرفت. اما این تحول، اگر هوشمندانه مدیریت شود، می‌تواند بهره‌وری اقتصاد ایران را تا 1.2 درصد در سال افزایش دهد؛ امتیازی که ما را در کنار کشورهایی چون ترکیه و پرو قرار می‌دهد. بخش‌های کشاورزی، خرده‌فروشی و عمده‌فروشی، با نیروی کار کم‌مهارت و ارزان، بیش از همه در تیررس این تغییرات هستند.
مکمل یا جانشین انسان؟
آیا هوش مصنوعی مشاغل را می‌بلعد یا آنها را تقویت می‌کند؟ پاسخ مرکز پژوهش‌های مجلس روشن است: در 90 درصد موارد،AI نقش مکمل دارد. تنها 2 درصد از مشاغل ایران به‌طور کامل با فناوری جایگزین خواهند شد، در حالی که 18 درصد دیگر با بهره‌گیری از AI کارآمدتر می‌شوند. برای مثال، در بخش تولید، الگوریتم‌های AI می‌توانند خطاها را کاهش دهند و در خدمات، چت‌بات‌ها و سیستم‌های خودکار، تجربه مشتری را بهبود می‌بخشند. این فناوری، بیش از آنکه رقیب باشد، شریکی است که بهره‌وری را بالا می‌برد.
کمبود زیرساخت‌های کافی
ایران برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی آماده نیست. اینترنت ناپایدار، فیلترینگ گسترده و نبود دسترسی به پلتفرم‌های جهانی مانند Google Cloud یاAWS، توسعه AI را به شدت محدود کرده است. احمد علیجانی، فعال حوزه فناوری، می‌گوید: «بدون دسترسی به APIهای پایه و منابع جهانی، ساخت حتی یک مدل ساده پردازش زبان طبیعی در ایران به کابوس تبدیل می‌شود.» علاوه بر این، کمبود سخت‌افزارهای مدرن و GPUهای قدرتمند، استارتاپ‌ها و تیم‌های تحقیقاتی را به پروژه‌های کوچک و محدود واداشته است. تحریم‌ها و هزینه‌های بالای واردات نیز این چالش را تشدید می‌کنند؛ در نتیجه ایران اغلب به مصرف‌کننده فناوری‌های خارجی تبدیل شده که بسیاری از آنها به دلیل فیلترینگ یا عدم ارائه خدمات، حتی در دسترس نیستند.
آموزش؛ حلقه مفقوده
چالش زیرساختی تنها به فناوری محدود نمی‌شود؛ آموزش نیز پاشنه آشیل است. دانشگاه‌های ایران هنوز برنامه‌های درسی سنتی را دنبال می‌کنند و موضوعاتی مانند یادگیری عمیق یا داده‌کاوی به‌ندرت در آنها جای دارند. این در حالی است که نیروی انسانی متخصص، قلب هر تحول فناورانه است. بدون تربیت نیروی کار ماهر، حتی بهترین ابزارها هم بلااستفاده می‌مانند. فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی نیز در این زمینه عقب‌مانده است. بسیاری از کارفرمایان و کارکنان هنوز AI را بیشتر تهدید می‌دانند تا فرصت و این ذهنیت، پذیرش فناوری را کند می‌کند.
مشاغل در معرض خطر
هوش مصنوعی برخی مشاغل را حذف و برخی را شکوفا خواهد کرد. مشاغلی مانند صندوق‌داری، اپراتوری و منشی‌گری، با کاهش 37 تا 40 درصدی روبه‌رو خواهند بود، زیرا وظایف تکراری آنها به‌راحتی خودکار می‌شود. در مقابل، حرفه‌هایی مانند تحلیل داده‌های کلان، مهندسی فین‌تک و توسعه نرم‌افزار، رشد چشمگیری تا 87 درصد خواهند داشت. این شکاف، نیاز به بازآموزی نیروی کار را برجسته می‌کند. در ایران، جایی که دیجیتالی‌سازی هنوز در مراحل ابتدایی است، این گذار می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. ادارات دولتی که همچنان به فرایندهای دستی وابسته‌اند، نمونه‌ای از این عقب‌ماندگی هستند.
سیاست‌گذاری؛ کلید موفقیت
جهان به سمت بازآرایی نیروی کار پیش می‌رود. تا سال 2030، حدود 170 میلیون شغل جدید (14 درصد مشاغل فعلی) ایجاد و 92 میلیون شغل (8 درصد) حذف خواهد شد. در این میان، وظایف صرفاً انسانی از 47 درصد به 33 درصد کاهش می‌یابد، در حالی که فعالیت‌های مشترک انسان و ماشین از 30 درصد به 34 درصد افزایش خواهد یافت. اما ایران هنوز استراتژی جامعی برای این تحول ندارد. کشورهایی مانند چین و عربستان برنامه‌های بازآموزی گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند، اما در ایران، نبود سیاست‌گذاری منسجم، خطر بیکاری ناشی از تغییرات فناورانه را افزایش می‌دهد. علی اصلانی، تحلیل‌گر بازار کار، هشدار می‌دهد: «بی‌برنامگی می‌تواند فرصت‌های AI را به بحران تبدیل کند.»
جایگاه ایران در انقلاب AI
جهان در تب‌وتاب هوش مصنوعی است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهند که AI تا سال 2030 حدود 25 درصد مشاغل در کشورهای توسعه‌یافته و 16 درصد در کشورهای در حال توسعه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. ایران، طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، با تأثیر 20 درصدی در میانه این طیف قرار دارد. این یعنی از هر پنج شغل در ایران، یکی در معرض تحول یا حذف قرار خواهد گرفت. اما این تحول، اگر هوشمندانه مدیریت شود، می‌تواند بهره‌وری اقتصاد ایران را تا 1.2 درصد در سال افزایش دهد؛ امتیازی که ما را در کنار کشورهایی چون ترکیه و پرو قرار می‌دهد. بخش‌های کشاورزی، خرده‌فروشی و عمده‌فروشی، با نیروی کار کم‌مهارت و ارزان، بیش از همه در تیررس این تغییرات هستند.
مکمل یا جانشین انسان؟
آیا هوش مصنوعی مشاغل را می‌بلعد یا آنها را تقویت می‌کند؟ پاسخ مرکز پژوهش‌های مجلس روشن است: در 90 درصد موارد،AI نقش مکمل دارد. تنها 2 درصد از مشاغل ایران به‌طور کامل با فناوری جایگزین خواهند شد، در حالی که 18 درصد دیگر با بهره‌گیری از AI کارآمدتر می‌شوند. برای مثال، در بخش تولید، الگوریتم‌های AI می‌توانند خطاها را کاهش دهند و در خدمات، چت‌بات‌ها و سیستم‌های خودکار، تجربه مشتری را بهبود می‌بخشند. این فناوری، بیش از آنکه رقیب باشد، شریکی است که بهره‌وری را بالا می‌برد.
کمبود زیرساخت‌های کافی
ایران برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی آماده نیست. اینترنت ناپایدار، فیلترینگ گسترده و نبود دسترسی به پلتفرم‌های جهانی مانند Google Cloud یاAWS، توسعه AI را به شدت محدود کرده است. احمد علیجانی، فعال حوزه فناوری، می‌گوید: «بدون دسترسی به APIهای پایه و منابع جهانی، ساخت حتی یک مدل ساده پردازش زبان طبیعی در ایران به کابوس تبدیل می‌شود.» علاوه بر این، کمبود سخت‌افزارهای مدرن و GPUهای قدرتمند، استارتاپ‌ها و تیم‌های تحقیقاتی را به پروژه‌های کوچک و محدود واداشته است. تحریم‌ها و هزینه‌های بالای واردات نیز این چالش را تشدید می‌کنند؛ در نتیجه ایران اغلب به مصرف‌کننده فناوری‌های خارجی تبدیل شده که بسیاری از آنها به دلیل فیلترینگ یا عدم ارائه خدمات، حتی در دسترس نیستند.
آموزش؛ حلقه مفقوده
چالش زیرساختی تنها به فناوری محدود نمی‌شود؛ آموزش نیز پاشنه آشیل است. دانشگاه‌های ایران هنوز برنامه‌های درسی سنتی را دنبال می‌کنند و موضوعاتی مانند یادگیری عمیق یا داده‌کاوی به‌ندرت در آنها جای دارند. این در حالی است که نیروی انسانی متخصص، قلب هر تحول فناورانه است. بدون تربیت نیروی کار ماهر، حتی بهترین ابزارها هم بلااستفاده می‌مانند. فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی نیز در این زمینه عقب‌مانده است. بسیاری از کارفرمایان و کارکنان هنوز AI را بیشتر تهدید می‌دانند تا فرصت و این ذهنیت، پذیرش فناوری را کند می‌کند.
مشاغل در معرض خطر
هوش مصنوعی برخی مشاغل را حذف و برخی را شکوفا خواهد کرد. مشاغلی مانند صندوق‌داری، اپراتوری و منشی‌گری، با کاهش 37 تا 40 درصدی روبه‌رو خواهند بود، زیرا وظایف تکراری آنها به‌راحتی خودکار می‌شود. در مقابل، حرفه‌هایی مانند تحلیل داده‌های کلان، مهندسی فین‌تک و توسعه نرم‌افزار، رشد چشمگیری تا 87 درصد خواهند داشت. این شکاف، نیاز به بازآموزی نیروی کار را برجسته می‌کند. در ایران، جایی که دیجیتالی‌سازی هنوز در مراحل ابتدایی است، این گذار می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. ادارات دولتی که همچنان به فرایندهای دستی وابسته‌اند، نمونه‌ای از این عقب‌ماندگی هستند.
سیاست‌گذاری؛ کلید موفقیت
جهان به سمت بازآرایی نیروی کار پیش می‌رود. تا سال 2030، حدود 170 میلیون شغل جدید (14 درصد مشاغل فعلی) ایجاد و 92 میلیون شغل (8 درصد) حذف خواهد شد. در این میان، وظایف صرفاً انسانی از 47 درصد به 33 درصد کاهش می‌یابد، در حالی که فعالیت‌های مشترک انسان و ماشین از 30 درصد به 34 درصد افزایش خواهد یافت. اما ایران هنوز استراتژی جامعی برای این تحول ندارد. کشورهایی مانند چین و عربستان برنامه‌های بازآموزی گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند، اما در ایران، نبود سیاست‌گذاری منسجم، خطر بیکاری ناشی از تغییرات فناورانه را افزایش می‌دهد. علی اصلانی، تحلیل‌گر بازار کار، هشدار می‌دهد: «بی‌برنامگی می‌تواند فرصت‌های AI را به بحران تبدیل کند.»
ارسال دیدگاه
