در میانه گردن، زیر سیب آدم و بالای استخوان جناغ، غده‌ای پروانه‌ای شکل آرام و بی‌صدا کار خود را انجام می‌دهد. تیروئید، با ترشح مجموعه‌ای از هورمون‌های کلیدی، متابولیسم بدن را هدایت می‌کند؛ فرایندی حیاتی که از دل غذا انرژی می‌سازد و آن را به سراسر بدن می‌فرستد. اما وقتی این غده کوچک از مسیر خود خارج شود، علائمی ظاهر می‌شوند که گاه به راحتی با خستگی یا اضطراب اشتباه گرفته می‌شوند. دکتر بهزاد محمدفر، متخصص غدد، درباره اهمیت این غده می‌گوید: «تیروئید یکی از اعضای کلیدی دستگاه غدد درون‌ریز بدن است. هرگونه اختلال در عملکرد این غده؛ از کاهش تمرکز تا اختلالات جنسی، ممکن است در بیمار بروز یابد.» ما در گفت‌وگویی با او، به دو اختلال شایع تیروئید؛ یعنی پرکاری و کم‌کاری این غده پرداختیم.

 وقتی تیروئید بیش‌فعال می‌شود
پرکاری تیروئید یکی از شایع‌ترین اختلالات تیروئیدی است که بدن را به نوعی در وضعیت «شتاب‌زده» قرار می‌دهد. از علائم رایج آن می‌توان به تپش قلب، لرزش دست، بی‌قراری، افزایش اشتها و در عین حال کاهش وزن اشاره کرد. دکتر محمدفر تأکید می‌کند: «در زنان و مردان، این بیماری می‌تواند منجر به اختلالات جنسی نیز شود.»
تشخیص پرکاری تیروئید ساده نیست. بسیاری از بیماران ممکن است ماه‌ها با علائمی مانند اضطراب یا بی‌خوابی دست‌وپنجه نرم کنند، بی‌آنکه بدانند منشأ آن در عملکرد نادرست غده تیروئیدشان است. کلید تشخیص در آزمایش خون نهفته است، به‌ویژه اندازه‌گیری سطح  TSHهورمونی که از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و عملکرد تیروئید را تنظیم می‌کند. اگر این عدد کمتر از ۰.۴ باشد، احتمال پرکاری وجود دارد.
اما علت این اختلال چیست؟ دکتر محمدفر توضیح می‌دهد: «بیماری گریوز که یک اختلال خودایمنی است، شایع‌ترین عامل پرکاری تیروئید محسوب می‌شود. در این بیماری، سیستم ایمنی به اشتباه به غده تیروئید حمله می‌کند و باعث افزایش ترشح هورمون می‌شود.» دیگر علل شامل گواتر سمی یا گواتر گره‌ای است که در آن غده تیروئید بزرگ یا دارای توده‌های فعال می‌شود.
درمان پرکاری تیروئید بسته به شدت بیماری، سن بیمار و علت زمینه‌ای متفاوت است. رویکردهای رایج شامل مصرف داروهای ضدتیروئید است که تولید هورمون‌های اضافی را سرکوب می‌کنند. در برخی موارد، از ید رادیواکتیو برای تخریب بخشی از بافت تیروئید استفاده می‌شود یا حتی جراحی تجویز می‌شود.
 اختلال پنهان کم‌کاری تیروئید
در نقطه مقابل، کم‌کاری تیروئید با کاهش تولید هورمون‌ها همراه است؛ اختلالی که اغلب آهسته، خاموش و با علائمی مبهم آغاز می‌شود: خستگی مفرط، ریزش مو، یبوست، پف‌آلودگی صورت، و حساسیت شدید به سرما. از آن مهم‌تر، این بیماری می‌تواند تمرکز ذهنی را کاهش داده و صدا را بم و خشن کند.
نکته قابل‌توجه اینکه، طبق گفته دکتر محمدفر، شیوع کم‌کاری تیروئید در زنان چهار برابر بیشتر از مردان است. عوامل ژنتیکی، بیماری‌های خودایمنی، کمبود ید در رژیم غذایی، و افزایش سن همگی می‌توانند نقش مهمی در بروز این بیماری داشته باشند.
تلاش برای کنترل این بیماری در سطح عمومی به برنامه‌های پیشگیرانه‌ای مانند غنی‌سازی نمک با ید گره خورده است. «کمبود ید در دوران کودکی، یکی از دلایل اصلی عقب‌ماندگی ذهنی است. از این‌رو، اضافه کردن ید به نمک، اقدامی استراتژیک در بهداشت عمومی به شمار می‌آید.»
تشخیص کم‌کاری تیروئید نیز از طریق آزمایش خون انجام می‌شود؛ با اندازه‌گیری سطح تیروکسین (T4)  و آنتی‌بادی‌هایی که در بیش از ۹۵ درصد بیماران وجود دارد. درمان معمولاً شامل تجویز لووتیروکسین است؛ دارویی که هورمون طبیعی بدن را جایگزین می‌کند. اما یک نکته کلیدی وجود دارد: بسیاری از بیماران باید تا پایان عمر این دارو را مصرف کنند.

 نقش تغذیه در سلامت تیروئید
در سال‌های اخیر، ارتباط میان تغذیه و عملکرد تیروئید توجه محققان را جلب کرده است. برخی مواد غذایی مانند سویا، کلم، یا حتی مقدار زیاد فیبر می‌توانند بر جذب داروهای تیروئیدی تأثیر بگذارند. در مقابل، رژیم متعادل حاوی ید، سلنیوم و زینک می‌تواند به حفظ سلامت غده تیروئید کمک کند.
دکتر محمدفر می‌افزاید: «برای بیماران تیروئیدی، تغذیه نقش کلیدی دارد. گاهی می‌بینیم که یک رژیم غذایی ناسازگار، علائم را تشدید می‌کند یا حتی مانع تأثیر کامل درمان دارویی می‌شود.»
شاید بسیاری از ما علائم اختلالات تیروئیدی را تجربه کنیم اما به‌سادگی آن را به فشار کار، استرس یا کم‌خوابی نسبت دهیم. اما همان‌طور که این غده کوچک در گردن می‌تواند تأثیرات بزرگی بر بدن داشته باشد، شناسایی زودهنگام و درمان به‌موقع نیز می‌تواند تفاوت بزرگی در کیفیت زندگی فرد ایجاد کند.