برای چندین دهه، دلار آمریکا ارز مسلط در مبادلات بین الملل در نظر گرفته شده، اما در سال‌های اخیر، زمزمه‌هایی مبنی بر حذف دلار از این جایگاه به گوش می‌رسد. به گفته برخی کارشناسان اقتصادی این امر به عوامل متعددی همچون سیاست‌های تحریمی آمریکا، بی‌ثباتی اقتصادی این کشور و ظهور قدرت‌های اقتصادی جدید مانند چین و هند نسبت داده می‌شود. آمریکا همواره از دلار مانند ابزاری برای اعمال تحریم علیه کشورهای مخالف خود استفاده می‌کند. این امر باعث شده که بسیاری از کشورها به دنبال راه‌هایی برای جایگزینی دلار باشند تا از تحریم‌ها مصون بمانند. در این بین، بدهی هنگفت آمریکا و سیاست‌های پولی انبساطی این کشور، نگرانی‌هایی را در مورد ثبات وضعیت دلار به وجود آورده است. در این شرایط برخی کشورها به دنبال ذخیره‌سازی ارزهای دیگر به جای دلار هستند.
همچنین ظهور قدرت‌های اقتصادی جدید و افزایش سهم آن‌ها در تجارت جهانی، در این معادلات بی‌تأثیر نیست. این کشورها در پی استفاده از ارزهای خود در مبادلات بین‌الملل هستند تا وابستگی خود به دلار را کاهش دهند.

انگیزه ایران و روسیه از حذف دلار
ایران و روسیه دو کشوری هستند که به‌طور فعال برای حذف دلار از مبادلات بین‌المللی خود تلاش می‌کنند. این دو کشور به دلیل تحریم‌های آمریکا انگیزه قوی برای چنین کاری دارند.
ایران از سال‌ها پیش و در پی تشدید تحریم‌های آمریکا و خروج این کشور از برجام در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، جایگزینی دلار با ارزهای دیگر را در تجارت خود دیده بود و در سال‌های اخیر توافقات دوجانبه‌ای را با کشورهای مختلف برای استفاده از ارزهای محلی در تجارت منعقد کرده است. برای مثال، ایران و چین توافق کرده‌اند که از یوان و ریال در تجارت دوجانبه خود استفاده کنند. ایران همچنین در حال توسعه یک ارز دیجیتال ملی به نام «ریال دیجیتال» است که می‌تواند برای تسهیل تجارت در غیاب دلار استفاده شود.
روسیه نیز پس از تحریم‌های اعمال‌شده توسط غرب به‌دنبال جایگزینی دلار با ارزهای دیگر است. این کشور در سال 2014 پس از الحاق کریمه به خاک خود، از سوی غرب تحریم شد. در واکنش به این تحریم‌ها، روسیه استفاده از روبل را در تجارت با برخی کشورها ازجمله ترکیه و ایران افزایش داد. این کشور همچنین در حال توسعه یک سیستم پرداخت بین‌المللی به نام «سیستم پیام‌رسانی مالی (SPFS)» است که جایگزینی برای سیستم سوئیفت (SWIFT) محسوب می‌شود. این سیستم به روسیه و سایر کشورها اجازه می‌دهد تا بدون استفاده از دلار با یکدیگر تجارت کنند. البته برخی کارشناسان اقتصادی معتقدند که حذف دلار از مبادلات بین‌الملل چالش‌های متعددی نیز به‌ همراه دارد. یکی از این چالش‌ها، نیاز به ایجاد زیرساخت‌های جدید برای تسهیل تجارت بدون استفاده از دلار است. این امر شامل ایجاد سیستم‌های پرداخت جدید، نهادهای تسویه‌حساب و ذخیره‌سازی ارزهای جایگزین است.
چالش دیگر، جلب اعتماد سایر کشورها برای استفاده از ارزهای جایگزین به جای دلار است. برای اینکه این اتفاق بیفتد، ارزهای جایگزین باید ثبات داشته و به‌راحتی قابل تبدیل باشند. در این میان طرفداران حذف دلار از اقتصاد معتقدند ایران می‌تواند در مبادلات بین‌المللی خود از دلار استفاده نکند و با پول ملی کشورهای دیگر این کار را انجام دهد. این گروه سعی داشتند در مراودات و توافقات با کشورهای مختلف بحث حذف دلار را مطرح کرده و به نتیجه برسانند. به نظر آن‌ها کاهش وابستگی به دلار آمریکا در مبادلات تجاری و اقتصادی، مقابله با تحریم‌های آمریکا، تقویت ثبات اقتصادی و پولی، توسعه روابط اقتصادی با سایر کشورها و غیره می‌تواند از مراحل ابتدایی و ضروری برای حذف دلار از اقتصاد ایران باشد.
محمدرضا فرزین یکی از این افراد بود که در دولت سیزدهم و به محض روی کار آمدن در مقام رئیس کل بانک مرکزی بر این موضوع تأکید کرد. به گفته او، ایجاد مرکز مبادله ارز و طلا جزو راهکارهای جلوگیری از تنش‌های ارزی و یکی از ارکان و بخش‌های اصلی سیاست دلارزدایی است. به گفته فرزین، این مرکز با هدف ساماندهی به بازار ارز، شفاف‌سازی معاملات و کشف نرخ ارز به‌صورت واقعی ایجاد شده است. در این پایگاه، صادرکنندگان موظف به عرضه ارزهای خود بوده و واردکنندگان نیز می‌توانند برای تأمین نیاز ارزی خود مراجعه کنند. استفاده از ارزهای ملی در تجارت با کشورهای همسایه یکی از روش‌هایی است که به گفته رئیس کل بانک مرکزی می‌تواند روش مناسبی برای دلارزدایی و حذف این ارز از اقتصاد کشور باشد. در همین راستا فرزین همواره تأکید داشته که ایران در حال مذاکره با کشورهای همسایه برای استفاده از ارزهای ملی در تجارت دوجانبه است.
تثبیت نرخ ارز هم یکی از این راهکارهاست. فرزین در همین زمینه اعلام کرده بود که ثبات نرخ ارز یکی از اهداف اصلی این بانک است. به گفته او، بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای مختلف پولی و مالی، به دنبال کنترل نرخ ارز و جلوگیری از نوسانات آن است. مبارزه با پولشویی و فرار مالی به نظر فرزین، در راستای اجرای سیاست‌های دلارزدایی است و این امر از طریق شفاف‌سازی معاملات ارزی و نظارت بیشتر بر فعالیت‌های بانکی انجام می‌شود.

عراق، پیرو روش ایران
تنها ایران نیست که می‌خواهد در راستای دلارزدایی حرکت کند، بلکه رئیس‌کل بانک مرکزی عراق سال گذشته اعلام کرد که تمامی معاملات تجاری داخلی و غیر آن در این کشور از سال ۲۰۲۴ با دینار انجام خواهد شد.
علی ‌العلاق، رئیس کل بانک مرکزی عراق طی سخنانی در حاشیه دیدار با رؤسای هیأت‌مدیره و مدیران بانک‌های دارای مجوز در عراق گفت: «بانک مرکزی عراق در حال تلاش فشرده برای باز کردن کانال‌های ارتباط مستقیم بین بانک‌های عراق با همتایان خارجی آن در زمینه مکاتبات، مبادلات تجاری و سایر موارد است.» العلاق افزود: «در حال حاضر کانال‌های صدور حواله با ارزهای مختلف از جمله درهم امارات، لیر ترکیه، روپیه هند و یورو باز شده است. سال آینده شاهد محدودیت کلیه معاملات داخلی تجاری و خارجی به دینار عراق به جای دلار به جز برای مسافران خواهیم بود.»
گفتنی است که از چند ماه پیش تاکنون ارزش دینار در برابر دلار روندی نزولی را در پیش گرفته است. همین امر قیمت کالاهای اساسی در عراق را افزایش داده و نارضایتی مردم این کشور را به وجود آورده است. ناظران و تحلیلگران اقتصادی علت اصلی کاهش ارزش دینار را قاچاق ارز در عراق می‌دانند.
در روسیه نیز پوتین و دیگر اعضای دولت همچنان معتقدند که با حذف دلار از اقتصادشان تحریم‌های غرب روی کشورشان بی‌اثر می‌شود. رئیس‌جمهور روسیه معتقد است که روند عینی و غیرقابل برگشت دلارزدایی از روابط اقتصادی این کشور افزایش یافته و تلاش‌هایی برای ایجاد مکانیسم‌های مؤثر برای تسویه حساب‌‌های متقابل و کنترل پولی و مالی در حال انجام است. در نتیجه، سهم دلار در معاملات صادراتی و وارداتی در «بریکس» رو به کاهش است.