بازنشستگی پیش از موعد رویه‌ای که نیاز به اصلاحات گسترده دارد
مهناز بیرانوند روزنامه نگار
مطابق محاسبات مربوط به راهبری بیمه‌های اجتماعی، تعادل ورودی و خروجی بیمه‌پردازان و متعادل بودن منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی، از شاخص‌های اساسی در شکل‌گیری و تقویت این نهادها محسوب می‌شود. در واقع این مؤلفه‌ها به‌طور مستقیم از شاخص بازنشستگی تأثیر می‌پذیرند. در این بین بازنشستگی‌های پیش‌از‌موعد به‌عنوان مجموعه‌ای از قوانین و مقررات مرتبط با بازار کار و بیمه‌های اجتماعی، در کنار کارکردهای عمدتاً اجتماعی، تأثیرات منفی بر وضعیت بازار کار و صندوق‌های بازنشستگی برجای می‌گذارند. نرگس اکبرپور‌روشن، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی و کارشناس بیمه‌های اجتماعی در گفت‌وگو با «آتیه نو» علاوه بر تشریح وضعیت حال حاضر بازنشستگی پیش‌از‌موعد در کشور و مقایسه آن با تجربیات دیگر کشورها، به آسیب‌های ناشی از گستردگی بازنشستگی پیش‌از‌موعد بر بازار کار و بیمه‌های اجتماعی پرداخته است.
براساس داده‌های آماری سازمان تأمین‌اجتماعی، در حال حاضر حدود 52 درصد بازنشستگی‌های این نهاد بیمه‌گر در حوزه پیش‌از‌موعدها دسته‌بندی می‌شود؛ به این معنی که حدوداً از هر دو بازنشسته تأمین‌اجتماعی یک نفر با احتساب و اعمال سنوات ارفاقی به جمع بازنشستگان و مستمری‌بگیران این سازمان اضافه شده‌اند. روند رو به افزایش بازنشستگان پیش‌از‌موعد از جمله مشمولان سخت و زیان‌آور در دهه‌ها و سال‌های گذشته در تأمین‌اجتماعی ثبت شده است. برای نمونه از سال ۱۴۰۰ تا امروز ظرف مدت تنها سه سال، حدود یک میلیون نفر از بیمه‌پردازان سازمان بازنشسته شده‌اند که نیمی از آن‌ها پیش‌از‌موعد و با سنوات ارفاقی هستند.
قوانین سخت و زیان‌آور در ایران و جهان
نرگس اکبرپور روشن در ارتباط با تجربیات جهانی حوزه بازنشستگی پیش‌از‌موعد و بازنشستگی سخت و زیان‌آور و تفاوت آن با قوانین این حوزه در ایران گفت: «با توجه به فرهنگ کار حاکم بر مناطق مختلف جهان، برخی کشورها مشاغلی خاص و بخشی از قوانین مربوط به مشاغل سخت و زیان‌آور و بازنشستگی مربوط به این بخش را در دستور کار دارند. این در حالی است که بخشی از مشاغل مذکور در حوزه بازار کار کشور ما سخت و زیان‌آور تلقی نمی‌شوند.» او افزود: «نکته اساسی در ارتباط با مشاغل سخت و زیان‌آور در این‌گونه کشورها این است که این مدل مقررات حوزه کار و صندوق‌های بیمه‌ای در کشورهای اشاره شده به‌صورت کاملاً محدود اعمال می‌شود؛ به‌عبارتی قوانین حوزه مشاغل سخت و زیان‌آور در این کشورها به‌شکل گسترده شامل حال تعداد بالایی از فرصت‌های شغلی و نیروی کار نیست.»
این کارشناس بیمه‌های اجتماعی اضافه کرد: «در کشور ما اما راه‌های متعددی به‌واسطه قوانین مشاغل سخت و زیان‌آور، زمینه خروج گسترده نیروی کار از بازار رسمی‌اشتغال را موجب شده است.» اکبرپور روشن در ادامه بیان کرد: «بدیهی است که نیروی کار برای بهبود شرایط اقتصادی و بر اساس محاسبات حقوق و دستمزد شخصی، علاوه بر استفاده از شرایط سخت و زیان‌آور و بازنشستگی پیش‌از‌موعد، دوباره شاغل شده و رشد درآمدی را برای خود محقق کند. این افراد با اشتغال غیررسمی پس از بازنشستگی به‌صورت هم‌زمان حقوق مستمری دوره بازنشستگی و دستمزد اشتغال مجدد خود را دریافت می‌کنند.» این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی تأکید کرد: «با توجه به تأثیرپذیری شاخص‌های مختلف اقتصادی از موارد انگیزشی، در زمان تصویب قوانین مرتبط با اقتصاد و بازار کار باید میزان تأثیرگذاری آن‌ها بر وضعیت مؤلفه‌های مختلف نظیر بازنشستگی را مورد توجه داشت. طبیعی است با توجه به امکان بهره‌مندی از بازنشستگی پیش‌از‌موعد، نیروی کار شاغل به استفاده از این فرصت ترغیب شده و به واسطه بازنشستگی در سن پایین، از فرصت اشتغال مجدد نیز بهره‌مند شود.» او همچنین توضیح داد: «این بستر در بلندمدت، رشد میزان بازنشستگی پیش‌از‌موعد مانند بازنشستگی سخت و زیان‌آور را فراهم می‌کند. همچنین بر حوزه راهبری، پایداری، منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی مانند سازمان تأمین‌اجتماعی تأثیرگذار است. حتی با توجه به عدم وجود مکانیسم رصد بازنشستگان شاغل در کارهای غیررسمی، داده‌های پراکنده از اشتغال مجدد بخش قابل‌توجهی از این افراد در مشاغل خارج از حوزه رسمی‌بازار کار حکایت دارد. این وضعیت را باید محصول اختلال یا اشکال در قوانین دانست و افراد به طور مستقیم در شکل‌گیری وضعیت اشاره شده نقشی ایفا نمی‌کنند.»
الزام اصلاح در تعیین سن بازنشستگی
این کارشناس بیمه‌های اجتماعی در ارتباط با الزام اصلاح سن بازنشستگی گفت: «تجربه بسیاری از کشورهای باسابقه در حوزه راهبری صندوق‌های بازنشستگی نشان می‌دهد که به واسطه افزایش سن امید به زندگی و ایجاد اختلال در کارکرد کلی بیمه‌های اجتماعی، به تناسب وضعیت اجتماعی باید به سمت اصلاح سن بازنشستگی حرکت کرد.»
او ادامه داد: «اصلاح در حوزه سن بازنشستگی با افزایش این محدوده سنی در کشورهای اشاره شده به دو صورت انجام شد؛ یکی اینکه شیفت ناگهانی در این سن قانونی لحاظ شد و دیگر اینکه موضوع تعدیل خودکار سن بازنشستگی در دستور کار قرار گرفت. در مدل تعدیل خودکار، سن بازنشستگی در تناسب با رشد سن امید به زندگی و افزایش سن بازنشستگی اتفاق می‌افتد.» اکبرپور روشن افزود: «در این کشورها همچنین با پر کردن اختلاف سنی بازنشستگی زنان و مردان، سن بازنشستگی جامعه زنان حداقل با مردان در شرایط برابر قرار گرفته است. در برخی کشورهای دیگر نیز به مرور رشد سن بازنشستگی زنان شاغل و برابری آن با مردان در دستور کار قرار دارد. طبیعتاً با رشد سن امید به زندگی در کشورها و ضرورت تناسب ورودی و خروجی بیمه‌پردازی صندوق‌های بیمه‌ای، در راستای حفظ و تقویت پایداری بیمه‌های اجتماعی باید اصلاح سن بازنشستگی در دستور کار بیمه‌های اجتماعی قرار گیرد.»
تجربه‌ای خلاف مسیر جهانی
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: «نکته مورد توجه این است که تجربه کشور ما در حوزه راهبری بیمه‌های اجتماعی و مواجهه با موضوعاتی نظیر افزایش سن بازنشستگی به تناسب رشد سن امید به زندگی، دقیقاً مقابل تجربیات جهانی این حوزه است. ما در دهه‌های گذشته به جای افزایش سن بازنشستگی، با تصویب قوانین مختلف این حوزه، کاهش این سن محدوده سنی را در دستور کار صندوق‌های بیمه‌ای قرار داده‌ایم.» او همچنین بیان کرد: «بدیهی است در شرایط افزایش تعداد بازنشستگی‌های پیش‌از‌موعد و کاهش میانگین سن بازنشستگی، منابع صندوق‌ها و سازمان‌های بیمه اجتماعی با چالش و محدودیت مواجه می‌شود. افزایش هزینه بیمه‌گران نیز از دیگر تبعات این وضعیت محسوب می‌شود.»
تأثیر بر منابع و مصارف بیمه‌های اجتماعی
اکبرپور روشن یادآور شد: «به‌طور مشخص بازنشستگی پیش‌از‌موعد بر میزان پرداخت حق بیمه و درآمدهای صندوق‌های بازنشستگی تأثیرات منفی برجای می‌گذارد. از طرف دیگر رشد هزینه‌های جاری صندوق‌های بیمه‌ای به واسطه رشد تعهدات مربوط به جمعیت بازنشسته و مستمری‌بگیر تحت پوشش در این نهادهای بیمه‌ای اتفاق می‌افتد.»
او ادامه داد: «در این وضعیت، کاهش درآمدها و افزایش هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی موجب ایجاد یا تشدید ناپایداری در این سازمان‌ها شده و منابع و مصارف این صندوق‌ها و ایفای تعهدات و ارائه خدمات به جامعه تحت پوشش به‌ویژه بازنشستگان و مستمری‌بگیران را با چالش مواجه می‌کند.»
این کارشناس صندوق‌های بازنشستگی اضافه کرد: «خروج نیروی کار از بازار کار رسمی، قطع بیمه‌پردازی و آغاز دریافت مستمری بازنشستگی، از مواردی است که با کاهش سن بازنشستگی به‌صورت هم‌زمان اتفاق می‌افتد. در این وضعیت، مدت‌زمان برخورداری از مزایای بازنشستگی نظیر دریافت مستمری بازنشستگی نیز برای این افراد در سال‌های بسیار طولانی محقق می‌شود. کاهش میزان بیمه‌پردازی به واسطه خروج زودهنگام افراد از بازار کار نیز از دیگر تبعات بازنشستگی پیش‌از‌موعد به‌شمار می‌رود.»
تأثیرپذیری اقتصاد و بازار کار از شاخص بازنشستگی
اکبرپور روشن با اشاره به اینکه بازنشستگی پیش‌از‌موعد علاوه بر تأثیرگذاری منفی بر منابع درآمدی و هزینه‌های بیمه‌های اجتماعی، به لحاظ کلان نیز آثار مخربی بر وضعیت اقتصاد و بازار کار برجای می‌گذراد، گفت: «این وضعیت متعاقباً بر وضعیت صندوق‌های بیمه‌ای تأثیرگذار است. همچنین از نگاه دیگر با توجه به قرارگیری کشور در شرایط خاص پنجره جمعیتی و حرکت به سمت بسته شدن این روزنه، باید از ظرفیت و توان قابل توجه بازار کار و جمعیت شاغل نهایت بهره‌مندی را داشته باشیم. در واقع بسته شدن پنجره جمعیتی در سال‌های پس از 1430 را باید هشداری برای بازار کار و بیمه‌های اجتماعی محسوب کنیم. استفاده از این فرصت باید علاوه بر بهبود وضعیت بازار کار، شرایط پایداری برای صندوق‌های بیمه‌ای رقم بزند.» این کارشناس بیمه‌های اجتماعی ادامه داد: «در غیر این صورت، افزایش قابل توجه تعداد سالمندان و بازنشستگان و به تبع آن رشد تعهدات مربوطه، وضعیت ناپایداری را برای بیمه‌های اجتماعی به وجود خواهد آورد. از سوی دیگر اقتصاد کشور به واسطه عدم بهره‌مندی لازم از نیروی کار موجود، در آینده با چالش‌های اساسی مواجه می‌شود.» او همچنین توضیح داد: «مسئله جالب توجه در راستای وضع قوانین حوزه بازنشستگی پیش‌از‌موعد یا مشاغل سخت و زیان‌آور این است که عمده این مجموعه مقررات، بر مبنای و با هدف خروج تعدادی از بازار کار و ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان تصویب شده است. این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد که رابطه یک‌به‌یکی بین این دو مؤلفه وجود ندارد.»
به گفته اکبرپور روشن، با بازنشستگی یک نفر در سنین پایین به واسطه قوانین بازنشستگی پیش‌از‌موعد، الزاماً یک نفر از کارجویان مشغول به کار نمی‌شود. یکی از دلایل این مهم، وجود نیروی کار مازاد به‌ویژه در حوزه مشاغل دولتی است. در این مشاغل حتماً ضرورتی برای جذب و اشتغال نیروی کار جدید وجود ندارد. از سوی دیگر توسعه فناوری و تأثیرگذاری آن در وضعیت بازار کار، زمینه کاهش نیاز به نیروی انسانی جدید را فراهم کرده است. به این واسطه امکان انجام کار چندین نفر توسط یک نیروی کار در بسیاری از مشاغل وجود دارد. در این شرایط نباید انتظار داشت که قوانین بازنشستگی به شرایط بازار کار کمک کند. در حالی که برعکس این موضوع صدق می‌کند و در واقع بازار کار باید تسهیل‌گر حوزه بازنشستگی باشد.
گسترش اقتصاد و اشتغال غیررسمی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی و کارشناس بیمه‌های اجتماعی، تقویت بخش غیررسمی و اقتصاد و اشتغال را از دیگر آسیب‌های بازنشستگی پیش‌از‌موعد دانست و گفت: «امروزه در سطح جامعه نمونه‌های این نوع بازنشستگان شاغل در مشاغل غیررسمی بسیار دیده می‌شود. عدم الزام بیمه‌پردازی و دیگر مزایای قانونی کار، بهره‌مندی از دانش، تجربه، تخصص و مهارت بازنشستگان شاغل، این افراد را به‌عنوان نیروی کار نسبتاً ارزان در اختیار بازار کار قرار داده است.» اکبرپور روشن ادامه داد: «مزایای اشاره شده و بهره‌گیری برخی کارفرمایان از این بخش نیروی کار بازنشسته، موجب محدودیت بازار کار به‌ویژه برای کارجویان جوان می‌شود. تقاضای بالا برای به‌کارگیری جمعیت بازنشسته و گستردگی بخش غیررسمی بازار کار نیز در این وضعیت اتفاق می‌افتد.»
ارسال دیدگاه
