سالخوردگی جمعیت، یک مسئله اجتماعی جمعیتی
جمعیت امروزه یک مسئله فراگیر جهانی است. سازمان ملل هر سال در خصوص رشد جمعیت جهان، کاهش منابع طبیعی و آسیب‌های ناشی از عدم کنترل جمعیت گزارش‌هایی را منتشر می‌کرد. در سال‌های گذشته بخشی به این گزارش‌ها اضافه شده و آن مسئله پیری جمعیت است. محمدجواد محمودی، عضو هیأت‌علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مقاله «سالخوردگی جمعیت، یک مسئله اجتماعی جمعیتی»، به بررسی شاخص‌های سالخوردگی جمعیت پرداخته که در ادامه تلخیصی از یافته‌های او در این مقاله آورده می‌شود.
محمودی برای بیان چیستی سالخوردگی جمعیت به گزارش سازمان ملل متحدد در سال 2013 مراجعه کرده و می‌گوید: «سالخوردگی جمعیت یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی است که تقریباً در همه کشورهای جهان در حال وقوع است، اما میزان و سرعت آن در میان کشورها متفاوت است. به‌طوری که نرخ رشد جمعیت سالخورده در کشورهای در حال توسعه بسیار بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته است.» او سپس به گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل با عنوان «سالمندی در قرن 21» رجوع کرده که در آن آغاز سالمندی جهان را شروع هزاره سوم می‌داند: «برای اولین‌بار در تاریخ، در سال 2000 تعداد افراد بالای 60 سال که سالمند نامیده می‌شوند، از تعداد بچه‌های زیر پنج سال بیشتر شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 تعداد افراد بالای 60 سال از تعداد بچه‌های زیر 15 سال بیشتر شود.»
وضعیت ایران
محمودی شروع کاهش باروری در ایران را سال 1960 می‌داند، هرچند در دهه 80-1970 افزایش اندکی در میزان باروری در کشور مشاهده شد که دلیل آن کاهش مرگومیر بود. محمودی رشد باروری پیش از انقلاب را با عواملی مانند افزایش قیمت نفت، افزایش سطح زندگی و بهره‌مند شدن از مزایای فناوری، کاهش مرگومیر و به‌تبع آن افزایش زادوولد مرتبط می‌داند.
محمودی علاوه بر پیشینه کاهش باروری در این مقاله به آینده آن بر اساس پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی نیز می‌پردازد. مطابق پیش‌بینی این سازمان در سال 2050 (1439) درصد افراد بالای 60 سال (سالخوردگان) جمعیت ایران به 33 درصد جمعیت کشور می‌رسد. همچنین بر اساس پیش‌بینی سناریوی حد متوسط سازمان ملل متحد، تا سال 2025 (1404) نزدیک به 12 درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالای 60 سال قرار خواهند داشت و این نسبت تا سال 2050 (1429) به نزدیک 31 درصد می‌رسد. در نهایت با هر سناریویی، در نیمه قرن بیست‌ویکم، بیش از 30 درصد جمعیت ایران در سن سالخوردگی قرار دارند.
علل سالخوردگی جمعیت
محمودی، با اشاره به گزارش سال 2013 سازمان ملل، سالخوردگی جمعیت را این‌گونه تعریف می‌کند: «سالمندی، افزایش نسبت افراد سالمند در جمعیت است. در واقع می‌توان گفت سالمندی جمعیت محصول گذار جمعیتی است که در آن باروری و مرگومیر از سطوح بالا به سطوح پایین کاهش پیدا می‌کند و نسبت افراد سالمند در جمعیت افزایش یافته و نسبت افراد جوان کاهش می‌یابد. بنابراین مهم‌ترین عوامل مؤثر در سالمند شدن جمعیت کاهش مرگومیر بخصوص مرگومیر نوزادان و کودکان، کاهش مستمر باروری و به‌تبع آن کاهش رشد جمعیت است که باعث تغییرات اساسی در ترکیب سنی جمعیت بسیاری از جوامع شده است. البته عامل اصلی تغییر ترکیب سنی، کاهش باروری است.»
آستانه سالخوردگی جمعیت
این عضو هیأت علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آستانه سالخوردگی جمعیت را با تعریف سالخوردگی جمعیت و با اشاره به گزارش کمیسیون جمعیت و توسعه سازمان ملل، 60 سالگی عنوان کرده و می‌گوید: «در تعریف سازمان بهداشت جهانی 60 سالگی به‌عنوان آستانه سالخوردگی آمده است.»
شاخص‌های سالخوردگی جمعیت
محمودی در ادامه مقاله خود برای تشریح وضعیت ایران در خصوص ترکیب سنی، با بررسی شاخص‌های جمعیتی مرتبط با سالخوردگی جمعیت، توضیح می‌دهد: «میانه سنی و میزان سالخوردگی. میانه سنی، سنی است که جمعیت را از نظر تعداد به دو گروه مساوی تقسیم می‌کند. به‌طوری که نیمی از جمعیت کمتر و نیمی دیگر بیشتر از این سن قرار دارند. میانه سنی جمعیت‌های طبیعی معمولاً بین 15 تا 40 در نوسان است. این رقم در ترکیب‌های سنی جوان نزدیک به 15 و در ترکیب سنی سالخورده نزدیک به 40 است. محمودی در خصوص وضعیت میانه سنی ایران بر اساس اطلاعات مرکز آمار می‌گوید: «میانه سنی ایران تا سال 1390 بین 19 تا 27 سال در نوسان بوده که نشان‌دهنده ترکیب جمعیتی میانسال است. بر اساس داده‌ها در کمتر از یک دهه بعد، میانه سنی ایران از مرز 30 سال می‌گذرد و در سال 1404 به حدود 36 سال و در سال 1419 به بیش از 42 سال افزایش خواهد یافت.»
محمودی شاخص سالخوردگی را نیز این‌گونه تعریف می‌کند: «شاخص سالخوردگی به تعداد افراد 60 سال و بالاتر به‌ازای هر 100 نفر زیر 15 سال اطلاق می‌شود. شاخص سالمندی از سال 1335 تا 1365 روند نزولی داشته و بعد از سال 1365 این شاخص روند صعودی پیدا کرده و افزایش محسوسی از 17 درصد در سال 1375 به 35 درصد در سال 1390 در آن مشاهده می‌شود که عمدتاً به‌علت کاهش سریع باروری در دو دهه اخیر است.»
محمودی در جمع‌بندی بحث خود می‌گوید: «جمعیت ایران در سال 1390، 23 درصد زیر 15 سال و 8.2 درصد افراد بالای 60 سال داشته که می‌تواند نشان‌دهنده گذار ساختمان سنی جمعیت از جوانی به سالخوردگی باشد. همچنین طی این سال‌ها مشاهده شد که نسبت جمعیت سالمند در مناطق روستایی بیش از مناطق شهری بوده است. بنابراین، ایران با سرعت و وسعت غیرمعمول در کمتر از سه دهه آینده به‌سمت سالخوردگی جمعیت پیش می‌رود.»
منبع: سالخوردگی جمعیت، یک مسئله اجتماعی جمعیتی، نوشته محمدجواد محمودی، 1395
وضعیت ایران
محمودی شروع کاهش باروری در ایران را سال 1960 می‌داند، هرچند در دهه 80-1970 افزایش اندکی در میزان باروری در کشور مشاهده شد که دلیل آن کاهش مرگومیر بود. محمودی رشد باروری پیش از انقلاب را با عواملی مانند افزایش قیمت نفت، افزایش سطح زندگی و بهره‌مند شدن از مزایای فناوری، کاهش مرگومیر و به‌تبع آن افزایش زادوولد مرتبط می‌داند.
محمودی علاوه بر پیشینه کاهش باروری در این مقاله به آینده آن بر اساس پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی نیز می‌پردازد. مطابق پیش‌بینی این سازمان در سال 2050 (1439) درصد افراد بالای 60 سال (سالخوردگان) جمعیت ایران به 33 درصد جمعیت کشور می‌رسد. همچنین بر اساس پیش‌بینی سناریوی حد متوسط سازمان ملل متحد، تا سال 2025 (1404) نزدیک به 12 درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالای 60 سال قرار خواهند داشت و این نسبت تا سال 2050 (1429) به نزدیک 31 درصد می‌رسد. در نهایت با هر سناریویی، در نیمه قرن بیست‌ویکم، بیش از 30 درصد جمعیت ایران در سن سالخوردگی قرار دارند.
علل سالخوردگی جمعیت
محمودی، با اشاره به گزارش سال 2013 سازمان ملل، سالخوردگی جمعیت را این‌گونه تعریف می‌کند: «سالمندی، افزایش نسبت افراد سالمند در جمعیت است. در واقع می‌توان گفت سالمندی جمعیت محصول گذار جمعیتی است که در آن باروری و مرگومیر از سطوح بالا به سطوح پایین کاهش پیدا می‌کند و نسبت افراد سالمند در جمعیت افزایش یافته و نسبت افراد جوان کاهش می‌یابد. بنابراین مهم‌ترین عوامل مؤثر در سالمند شدن جمعیت کاهش مرگومیر بخصوص مرگومیر نوزادان و کودکان، کاهش مستمر باروری و به‌تبع آن کاهش رشد جمعیت است که باعث تغییرات اساسی در ترکیب سنی جمعیت بسیاری از جوامع شده است. البته عامل اصلی تغییر ترکیب سنی، کاهش باروری است.»
آستانه سالخوردگی جمعیت
این عضو هیأت علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آستانه سالخوردگی جمعیت را با تعریف سالخوردگی جمعیت و با اشاره به گزارش کمیسیون جمعیت و توسعه سازمان ملل، 60 سالگی عنوان کرده و می‌گوید: «در تعریف سازمان بهداشت جهانی 60 سالگی به‌عنوان آستانه سالخوردگی آمده است.»
شاخص‌های سالخوردگی جمعیت
محمودی در ادامه مقاله خود برای تشریح وضعیت ایران در خصوص ترکیب سنی، با بررسی شاخص‌های جمعیتی مرتبط با سالخوردگی جمعیت، توضیح می‌دهد: «میانه سنی و میزان سالخوردگی. میانه سنی، سنی است که جمعیت را از نظر تعداد به دو گروه مساوی تقسیم می‌کند. به‌طوری که نیمی از جمعیت کمتر و نیمی دیگر بیشتر از این سن قرار دارند. میانه سنی جمعیت‌های طبیعی معمولاً بین 15 تا 40 در نوسان است. این رقم در ترکیب‌های سنی جوان نزدیک به 15 و در ترکیب سنی سالخورده نزدیک به 40 است. محمودی در خصوص وضعیت میانه سنی ایران بر اساس اطلاعات مرکز آمار می‌گوید: «میانه سنی ایران تا سال 1390 بین 19 تا 27 سال در نوسان بوده که نشان‌دهنده ترکیب جمعیتی میانسال است. بر اساس داده‌ها در کمتر از یک دهه بعد، میانه سنی ایران از مرز 30 سال می‌گذرد و در سال 1404 به حدود 36 سال و در سال 1419 به بیش از 42 سال افزایش خواهد یافت.»
محمودی شاخص سالخوردگی را نیز این‌گونه تعریف می‌کند: «شاخص سالخوردگی به تعداد افراد 60 سال و بالاتر به‌ازای هر 100 نفر زیر 15 سال اطلاق می‌شود. شاخص سالمندی از سال 1335 تا 1365 روند نزولی داشته و بعد از سال 1365 این شاخص روند صعودی پیدا کرده و افزایش محسوسی از 17 درصد در سال 1375 به 35 درصد در سال 1390 در آن مشاهده می‌شود که عمدتاً به‌علت کاهش سریع باروری در دو دهه اخیر است.»
محمودی در جمع‌بندی بحث خود می‌گوید: «جمعیت ایران در سال 1390، 23 درصد زیر 15 سال و 8.2 درصد افراد بالای 60 سال داشته که می‌تواند نشان‌دهنده گذار ساختمان سنی جمعیت از جوانی به سالخوردگی باشد. همچنین طی این سال‌ها مشاهده شد که نسبت جمعیت سالمند در مناطق روستایی بیش از مناطق شهری بوده است. بنابراین، ایران با سرعت و وسعت غیرمعمول در کمتر از سه دهه آینده به‌سمت سالخوردگی جمعیت پیش می‌رود.»
منبع: سالخوردگی جمعیت، یک مسئله اجتماعی جمعیتی، نوشته محمدجواد محمودی، 1395
ارسال دیدگاه
