محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان که برای اولین‌بار تولید می‌شوند، عمدتاً به نام «تولید بار اول» شهرت دارند. بهره‌گیری از این محصولات در سال‌های گذشته در دستور کار دولت قرار گرفته است. دو سال پیش و در ابتدای کار دولت سیزدهم، حمایت از تولیدات بار اول تبدیل به قانون و آیین‌نامه اجرایی آن به بخش‌های مختلف صنعت ابلاغ شد. اما اینکه این حمایت‌ها تا چه حد باعث بهبود شرایط شرکت‌ها و توسعه فعالیت آن‌ها شده موضوعی است که باید از دید سازندگان و تولیدکنندگان داخلی صنعت نفت مورد ارزیابی قرار گیرد.
آیین‌نامه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان یا همان تولید بار اول در راستای اجرای قانون جهش تولید و مقابله با تحریم‌ها، در ابتدای سال 1401 از سوی دولت تصویب و ابلاغ شد. بر این اساس، طرح‌های تأیید شده از سوی کارگروه تولید بار اول، تسهیلات و حمایت‌های ویژه‌ای دریافت می‌کنند. تولید بار اول، اشاره به تولید محصولات فناورانه و راهبردی دارد که امروزه ایران به دلیل تحریم‌های ظالمانه از دسترسی به آن محروم شده یا دسترسی به چنین محصولی برای کشور سخت‌تر از گذشته است.

رشد چند برابری صادرات دانش‌بنیان‌
در نتیجه حمایت‌های صورت گرفته و به استناد صحبت‌های معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور، سال گذشته صادرات محصولات دانش‌بنیان به ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار رسید. آماری که رشد چندبرابری صادرات در این حوزه و توفیق‌های حاصل‌شده را نشان می‌دهد. جواد اوجی، وزیر نفت نیز بارها بر لزوم حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در صنعت نفت تأکید کرده است. او در عین حال متذکر شده که از ابتدای دولت مردمی سیزدهم هیچ‌گاه منتظر شرکت‌های بین‌المللی و مذاکرات نبودیم و همواره نگاه ما در زمینه تأمین کالا به داخل بوده است. وزیر نفت اخیراً در سفری به سیستان و بلوچستان تأکید کرد: «وزارت نفت آمادگی لازم برای اعطای تسهیلات و حمایت‌های همه‌جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان این استان را دارد و معاونت امور مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت بی‌شک مشکلات را پیگیری می‌کند.»

نباید دور خودمان حصار بکشیم
برای در نظر گرفتن تأثیر حمایت‌های صورت گرفته و اینکه آیا این دسته قوانین برای توسعه و پیشرفت شرکت‌های دانش‌بنیان کفایت می‌کند یا خیر، باید پای صحبت‌های فعالان این بخش نشست. برخی از مدیران شرکت‌های دانش‌بنیان صنعت نفت می‌گویند، با توجه به اجرایی شدن قانون حداکثر استفاده از توان داخلی، وضعیت حمایت از تولیدکنندگان بهتر شده است. البته به این مفهوم نیست که ما دوست داریم درها بسته باشد تا تولیدکننده بمانیم، خیر! درها باید باز باشد که بتوانیم صادر و وارد کنیم. یعنی براساس مزیت‌ها، تجهیزی را که می‌توانیم، با قیمت حداقلی از بیرون تأمین کنیم. از سوی دیگر در بازارهای کشورهای دوست شرایطی فراهم شود که بتوانیم کالاهای‌مان را صادر کنیم. در نتیجه نباید دور خودمان حصاری بکشیم که چون نمی‌توانیم صادرات داشته باشیم، پس وارد هم نکنیم و عملاً سیستم قفل شود. دیگر تولیدکنندگان داخلی نیز معتقدند که سیستم بانکی، مالیاتی و سیستم بیمه‌ای باید سالم باشد و قانون حمایت از تولیدکننده باید درست عمل کند تا بتوان تولیدی بهینه و باکیفیت ارائه کرد. نمی‌شود فقط گفت آقای تولید‌کننده شما باید جنس‌تان را ارزان بدهید. یکی از معضلات کنونی تولیدکنندگان پول است؛ چراکه دولت‌ها جنس را می‌گیرند و می‌گویند هر وقت پول داشتیم به شما می‌دهیم، اما تولید‌کننده روی گنج ننشسته است.
به گفته برخی سازندگان تجهیزات نفتی، وزارت صمت پدر خانواده صنعت است و بایستی به حوزه هدایت، حمایت و کارفرمایی توجه داشته باشد. گرچه تعاملات سازندگان در این دولت از منظر گفت‌و‌شنود و در دسترس بودن مسئولان نسبت به دولت گذشته تا حدی تقویت شده و امروز اهتمام مسئولان بیشتر شده، اما امیدواریم قوانین و آیین‌نامه‌ها عملیاتی هم بشود. البته بعضاً راهکارهای عملیاتی به کار می‌رود و می‌توان احساس بهبود را اعلام کرد.
ممانعت از مهاجرت نخبگان
احسان ثقفی، عضو و رئیس هیأت‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران در این‌باره معتقد است که حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان باید اولویت دولت‌ها باشد.
طبق گفته او به‌عنوان مثال چنانچه بنگاهی که صاحب یک فناوری است و برای آن سرمایه‌گذاری کرده در جذب نیروی انسانی دچار مشکل شود یا حس کند وصول مطالباتش سخت است یا به‌طور مثال اخذ تسهیلات و امثالهم زمان‌بر و دشوار است و فشار بانک وجود دارد و قوانین هم سختگیرانه است، طبیعتاً به مهاجرت فکر می‌کند. ثقفی افزود: «برای اثبات این مسئله نگاهی به شرایط کسب‌و‌کار در ایران و رتبه این کشور در دنیا، همه‌چیز را بیان می‌کند که در واقع اواخر جدول است! یعنی شرایط آن خوب نیست و در این وضع انگیزه‌ها ضعیف می‌شود. نیروهای انسانی ناچار به کشورهایی می‌روند که حمایت بهتری از آن‌ها صورت گیرد، چون اگر این‌کار را نکنند، ممکن است سال‌ها سوابق و تجارب آن‌ها از بین برود. برای ما سازنده‌ها و کارخانه‌دارها، کارخانه‌ مانند خانواده و کارگر مانند اعضای خانواده است.»

باید به دانش‌بنیان‌ها توجه ویژه کرد
جلال جانی، نایب‌رئیس هیأت‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران نیز معتقد است که در سنوات گذشته نامگذاری سال‌ها بسیار هوشمندانه مطرح شده است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای توجه داشتند که ثبات کشور به پایداری اشتغال و پایداری اشتغال به اشتغال مولد ربط دارد. برخی سال‌ها مستقیم و غیر‌مستقیم مسئله دانش‌بنیان بودن نیز مطرح شده است.
او افزود: «در واقع صنایعی می‌توانند پایداری را تجربه کنند که دانش‌محور باشند. این یک واقعیت است و خوشبختانه این باور که ما بایستی به صنعت مولد از نوع دانشی یا دانش‌بنیان توجه داشته باشیم، گام خیلی مهمی محسوب می‌شود. یعنی به عبارتی مبنا، مبنای مهمی است که ارشدترین مقام نظام، آن را به‌عنوان شعار سال در سنوات گذشته مطرح کرده اما شرط لازم، عملیاتی شدن آن است.»