تأکید قانون اساسی کشور بر نقش مهمی که برعهده بخش تعاون گذاشته شده، ضرورت فراهم‌سازي زمینه‌‌هاي لازم براي توسعه بخش تعاون در حوزه اقتصاد کشور را توجیه می‌کند. گسترش این بخش از اقتصاد و نظارت بر عملکرد آن در گام اول، نیازمند شناسایی وضعیت فعلی این حوزه و جمع‌آوری و ارائه آمارهاي دقیق و صحیح است.
بر اساس تعاریف قانونی حوزه تعاون، «تعاونی» شرکتی است که با حداقل هفت نفر عضو حقیقی یا حقوقی غیردولتی به‌منظور رفع نیازمندي‌هاي مشترك و بهبود وضع اقتصادي و اجتماعی اعضا از طریق خودیاري و کمک متقابل آنان بر اساس قانون بخش تعاون براي انجام یک یا چند فعالیت اقتصادي تشکیل و ثبت می‌شود.
در این راستا تعاونی بهره‌برداری شده و دارای تولید، ارائه خدمات و عملکرد مالی سالانه را «تعاونی فعال و در حال بهره‌برداری» و شرکت تعاونی با یک سال وقفه فعالیت در قالب راکد، ادغام شده و منحل شده را «تعاونی غیرفعال یا در دست اجرا» می‌‌‌نامند.
بر اساس تقسیم‌‌بندی بخش تعاون، شرکت‌‌های این حوزه بر اساس نوع فعالیت به تعاونی اعتبار، تأمین نیاز تولیدکنندگان، حمل‌و‌نقل، خدمات، عمرانی، مسکن، مصرف، کشاورزی و غیره تقسیم می‌‌شوند.

فعالیت بیش از 68 هزار تعاونی 
جدیدترین آمار سالنامه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان از ثبت تعداد 100 هزار و 992 شرکت تعاونی در کشور تا پایان سال 1401 دارد که از مجموع آن‌ها 68 هزار و 315 تعاونی در حال بهره‌برداری و 32 هزار و 607 شرکت تعاونی نیز در دست اجرا هستند.
در این حوزه همچنین 575 اتحادیه تعاونی فعال در حال بهره‌برداری تا پایان سال گذشته ثبت شده که نسبت به سال پیش از آن تغییر خاصی نداشته است.
داده‌های وزارت کار حاکی است 25 درصد تعاونی‌های فعال در حال بهره‌برداری در گرایش‌های خدمات، 24 درصد در حوزه کشاورزی، 16.2 درصد در گرایش صنعت و 13.8 درصد در حوزه مسکن قرار دارند و سایر گرایش‌ها نیز سهم 21درصدی به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس بیش از 17 هزار تعاونی در حوزه خدمات، بالغ بر 16 هزار مورد در حوزه کشاورزی، بیش از 11 هزار تعاونی در حوزه صنعت و بالغ بر 9 هزار و 400 شرکت تعاونی در حوزه مسکن مشغول به فعالیت هستند. تعاونی تأمین نیاز مصرف‌کنندگان، حمل‌و‌نقل، تأمین نیاز تولیدکنندگان، عمرانی، فرش دستباف، معدنی، تولیدی توزیعی، اعتبار، سهام عدالت و سایر تعاونی‌ها نیز از لحاظ تعداد ثبت شده فعال در رده‌های بعدی قرار دارند.

26 درصد شاغلان تعاونی در بخش مسکن
بر اساس خروجی آماری سالنامه وزارت کار حدود 2 میلیون نفر در تعاونی‌های فعال در حال بهره‌برداری و در دست اجرا در سطح کشور شاغل هستند. از مجموع تعداد شاغلان تعاونی‌های فعال در حال بهره‌برداری 25.8 درصد در گرایش مسکن، 16.3 درصد در حوزه خدمات، 15.7 درصد در بخش تأمین نیاز مصرف‌کنندگان و مابقی در سایر گرایش‌ها اشتغال دارند.
داده‌های این حوزه همچنین در حالی متوسط تعداد شاغلان تعاونی‌‌های کشور را 20.3 نفر نشان می‌دهد که این شاخص به ترتیب برای تعاونی‌‌های اعتبار، تولیدی توزیعی، تأمین نیاز مصرف‌کنندگان و مسکن 86، 82، 53 و 38 نفر برآورد می‌شود.
به عبارتی بیشترین تعداد شاغلان حوزه تعاونی در بخش مسکن با بیش از 356 هزار نفر، خدمات بالغ بر 225 هزار نفر، تأمین نیاز مصرف‌‌کنندگان حدود 218 هزار نفر، کشاورزی بیش از 171 هزار نفر و تعاونی‌‌های صنعتی بالغ بر 120 هزار نفر اعلام شده است. شرکت‌‌های تعاونی تولیدی توزیعی، اعتبار، حمل‌و‌نقل، تأمین نیاز تولیدکنندگان، فرش دستباف، تأمین نیاز صنفی، عمرانی، معدنی، سهام عدالت، سهامی عام و سایر تعاونی‌ها به ترتیب در رده‌‌های بعدی تعاونی‌‌های دارای بیشترین فرصت شغلی و افراد شاغل قرار گرفته‌‌اند.

رشد اشتغال تعاونی‌های فعال در سال 1401
بر مبنای داده‌‌‌های جدید حوزه تعاون در حالی تعداد تعاونی‌‌‌های فعال در سال 1400 بیش از 69 هزار شرکت اعلام شده که این رقم در سال گذشته با کاهش 976 موردی مواجه شده است؛ اما حتی در این شرایط میزان اشتغال این شرکت‌ها در سال 1401 نسبت به سال قبل از آن با ثبت روند روبه‌رشد، 11 هزار و 593 نفر افزایش داشته است. 
داده‌‌های آماری بخش تعاونی همچنین بیانگر کاهش تعداد اعضای تعاونی‌ها در مقایسه با سال‌‌های اشاره شده است. به‌گونه‌‌ای که افراد عضو در شرکت‌‌های تعاونی فعال از تعدادی بالغ بر 57 میلیون و 243 هزار نفر در سال 1400 به بیش از 49 میلیون و 822 هزار نفر رسیده است. در این بین بیش از 278 هزار نفر در تعاونی‌های مسکن در حال بهره‌‌برداری عضویت دارند.
جدیدترین آمارها بیشترین مجموع تعداد تعاونی‌‌ها را در استان‌های تهران، مازندران و فارس و کمترین تعداد آن‌ها را در استان‌های قزوین، البرز و خراسان جنوبی نشان می‌دهد. همچنین بالاترین آمار تعاونی‌‌های فعال در حال بهره‌برداری در استان‌های تهران، خراسان رضوی و فارس و کمترین تعداد در استان‌های البرز، قزوین و خراسان جنوبی ثبت شده است.
بیشترین تعداد شرکت‌های تعاونی در دست اجرا(غیرفعال) در سال 1401 نیز در استان‌های مازندران، تهران و خراسان رضوی و کمترین میزان ثبت این نوع تعاونی‌‌ها در استان‌های سمنان، خراسان جنوبی و قم محقق شده است.
بر این اساس جمع تعاونی‌ها رشد 2 هزار و 204 موردی را در سال 1401 نسبت به سال قبل از آن نشان می‌‌دهد. همچنین افزایش 11موردی در بخش شرکت‌‌های تعاونی فعال در حال بهره‌‌برداری و رشد 2 هزار و 123 موردی در حوزه تعاونی‌‌های در دست اجرا در بازه زمانی اشاره شده به ثبت رسیده است. در حوزه تعاونی‌های فعال در حال بهره‌برداری بخش مسکن در سال گذشته آمار 9 هزار و 447 موردی، بیش از 278 هزار عضو و بالغ بر 356 هزار نفر شاغل اعلام شده و این در حالی است که کاهش تعداد، عضویت و فرصت‌های شغلی در این بخش در مقایسه با سال‌‌های اشاره شده مشهود است.

اشتغال در تعاونی‌های در دست اجرا
بخش دیگری از سالنامه تازه‌منتشر شده وزارت کار با ثبت رشد تعداد تعاونی‌های در دست اجرا در سال گذشته، آمار این شرکت‌ها را در سال 1400 بالغ بر 30 هزار مورد و در سال قبل بیش از 32 هزار مورد اعلام می‌کند. این در شرایطی است که اشتغال و عضویت افراد در این نوع تعاونی‌ها روند افزایشی داشته است. در این حوزه بالغ بر 594 عضو و بیش از 527 هزار شاغل در تعاونی‌‌های در دست اجرا در سال گذشته ثبت شده است.
در این راستا همچنین 758 تعاونی، بیش از 571 هزار عضو و بالغ بر 32 هزار شاغل(فرصت شغلی) در مدت مذکور اعلام شده است.

تثبیت آمار‌ها در دو سال اخیر
بر اساس داده‌های اعلامی وزارت کار در ارتباط با فعالیت اتحادیه‌های تعاونی در سطح کشور تعداد، عضویت و میزان اشتغال در این نهادها در مقایسه با دو سال گذشته تغییر چندانی نداشته است. به‌گونه‌ای که تعداد این اتحادیه‌ها در سال‌های 1400 و 1401 بدون تغییر در عدد 575 ثابت بوده، اعضای این نهادها با اندکی تغییر از 7 هزار و 478 مورد به 7 هزار و 482 عضو رسیده و تعداد شاغلان(فرصت‌های شغلی) این اتحادیه‌ها نیز بدون تغییر در عدد 7 هزار و 232 نفر ثابت اعلام شده است.
اتحادیه تعاونی‌های مسکن نیز با ثبت 126 اتحادیه، ‌هزار و 329 عضو و ‌هزار و 308 نفر شاغل در حوزه تخصصی مربوط به ساخت‌وساز فعال هستند.