نخستین قانون مربوط به تأمین‌اجتماعی در اسپانیا در سال ۱۹۱۹ تصویب شد و امروزه چارچوب کلی سیستم تأمین‌اجتماعی اسپانیا بر اساس قوانین سال ۲۰۱۵ عمل می‌کند. برنامه‌های حمایتی در اسپانیا به دو دسته‌ اصلی «تأمین‌اجتماعی» و «کمک‌هزینه اجتماعی» تقسیم می‌شوند که دومی ‌صرفاً به سالمندان و افراد معلول اختصاص دارد.
در اسپانیا قانون اساسی برخورداری از مراقبت‌های بهداشتی و مزایای اجتماعی را در صورت نیاز برای همه‌ شهروندان تضمین می‌کند. تأمین‌اجتماعی این کشور سیستمی ‌است که از طریق آن این مزایا برای همه‌ شهروندان و خانواده‌های آنها تضمین می‌شود. این کشور دارای یک سیستم جامع تأمین‌اجتماعی است که بیش از ۹۰ درصد جمعیت را پوشش می‌دهد که شامل پوشش مراقبت‌های بهداشتی (به علاوه بیماری و زایمان)، آسیب‌های صنعتی، بیمه‌ بیکاری، سالمندی (حقوق بازنشستگی)، ازکارافتادگی و مزایای فوت فرد بیمه‌ شده است. مزایای تأمین‌اجتماعی و همچنین کمک‌هزینه اجتماعی در اسپانیا یکی از بهترین‌ سیستم‌های تأمین‌اجتماعی در اتحادیه اروپا است. به طور کلی دولت از طریق سهم پرداختی کارگران به تأمین‌اجتماعی، حمایت مناسب از کارگران و اعضای خانواده آنها یا افراد تحت مراقبت آنها را در موارد احتمالی و موقعیت‌های مشخص شده در قانون تضمین می‌کند. به منظور دریافت این مزایای اجتماعی، اتباع اسپانیایی مقیم اسپانیا و اتباع خارجی که به طور قانونی در اسپانیا اقامت دارند یا به طور قانونی در اسپانیا هستند، صرف‌نظر از جنسیت، وضعیت تأهل یا حرفه‌ای که در آن به فعالیت مشغول‌ هستند تحت حمایت سیستم تأمین‌اجتماعی قرار می‌گیرند. البته تا زمانی که آنها در قلمرو مرزهای کشور اسپانیا فعالیت کنند، مشمول خدمات تأمین‌اجتماعی و کمک‌های اجتماعی هستند و حداقل سن برای شروع دریافت این حمایت‌های اجتماعی ۱۶ سال است.
مؤسسه تأمین‌اجتماعی اسپانیا (INSS) نهادی است که علاوه بر نظارت بر وضعیت بیمه‌شدگان یا بهره‌مندان از خدمات درمانی و نیازهای دارویی، مسئولیت شناسایی و کنترل حقوق و مزایای مالی پرداختی از طرف نظام تأمین‌اجتماعی را بر‌عهده دارد. این مؤسسه حقوق بازنشستگی، از‌کار‌افتادگی دائم، بیوگی، ایتام، اعضای خانواده و مزایای مالی ناشی از حوادث کار و بیماری‌های شغلی و همچنین یارانه‌های از‌کار‌افتادگی موقت، زایمان، حق اولاد، خطرات دوران بارداری و خطر ات دوران شیردهی و مراقبت از افراد زیر سن قانونی که مبتلا به سرطان یا سایر بیماری‌های جدی هستند را مدیریت می‌کند.
مؤسسه ملی اشتغال(INEM) حقوق و مزایای بیکاری را توزیع می‌کند و مؤسسه مهاجرت و خدمات اجتماعی  (Imserso) مسئولیت ارائه‌ خدمات بهداشتی منطقه‌ای و خدمات اجتماعی را بر‌عهده دارد که از این میان کمتر از یک‌سوم درآمد نظام تأمین‌اجتماعی اسپانیا صرف خدمات بهداشتی می‌شود. اسپانیا از نوعی سیستم تأمین‌اجتماعی تفکیک شده برای نیروهای خدمات شهری و نیروهای مسلح برخوردار است و همچنین طرح‌های ویژه‌ای برای کارگران مزارع، افراد خوداشتغال، خدمتکاران خانگی و سایر گروه‌ها دارد.
 
سالمندی 
پرداخت مقرری سالمندی، از‌کار‌افتادگی و بازماندگان در اسپانیا از طریق بیمه اجتماعی انجام می‌شود. بیمه‌ اجتماعی، کارکنان صنعت، بازرگانی و خدمات را بر اساس ۱۱ طبقه شغلی پوشش می‌دهد و تحت شرایط خاص کارگران کشاورزی و کارگران خانگی را نیز در‌بر می‌گیرد. همچنین سیستم‌های خاصی برای کارمندان بخش دولتی، پرسنل نظامی، افراد خوداشتغال، دریانوردان و معدنچیان زغال‌سنگ بر قرار شده که زیر نظر بیمه‌ اجتماعی است. 
منبع مالی بیمه‌ اجتماعی شامل ۴.۷ درصد از درآمد فرد بیمه‌ شده است که خود فرد پرداخت می‌کند و وظیفه‌ پرداخت ۲۳.۶ درصد از درآمد تحت پوشش فرد بیمه‌ شده برعهده کارفرما است. حداقل درآمد ماهانه‌ مورد استفاده برای محاسبه مشارکت۸۲۵.۶۰ یورو (معادل تقریبی ۲۵ میلیون تومان) و حداکثر درآمد ماهانه‌ برای محاسبه ۳۷۵۱ یورو (تقریباً معادل ۱۱۶ میلیون تومان) است. حداقل مستمری ماهانه سالمندی ۶۳۹ یورو (معادل تقریبی ۲۰ میلیون تومان) برای یک فرد مجرد بدون افراد تحت تکفل و ۷۸۸ یورو (تقریباً معادل 24.4 میلیون تومان) برای افراد دارای همسر است. سهم پرداختی فرد بیمه‌ شده و کارفرما همچنین هزینه‌های بیماری، زایمان و حق اولاد را تأمین می‌کند و نقش دولت تأمین هزینه‌ یارانه‌ای سالانه‌ است.
واجدین شرایط دریافت مقرری بازنشستگی افرادی با سن ۶۵ سال و شش ماه با حداقل ۱۵ سال سابقه‌ پرداخت حق بیمه هستند که حداقل دو سال از این ۱۵ سال باید در بازه‌ زمانی مشخصی (15 سال از زمان شروع مقرری بازنشستگی) باشد. البته افراد برای دریافت کامل مستمری می‌بایست دارای سابقه‌ پرداختی ۳۵ سال و شش ماهه باشند که البته برنامه‌ریزیی انجام شده تا این رقم در سال ۲۰۲۷ به ۳۷ سال برسد. با این حال، سن بازنشستگی برای کسانی که تحت شرایط خطرناک یا ناسالم کار می‌کنند و برای افراد دارای معلولیت ارزیابی شده حداقل ۶۵ درصدی، کمتر است. در مواقع بازنشستگی پیش‌از‌موعد و ناخواسته در صورتی که فرد بیمه‌ شده دارای ۶۱ سال سن با سابقه‌ ۳۳ ساله‌ پرداخت حق بیمه باشد و همچنین در صورتی که بیمه‌ شده به دلیل تغییر ساختار یا بسته شدن کسب‌و‌کار به دلیل شرایط اقتصادی و یا فوت، بازنشستگی یا از‌کارافتادگی صاحب کسب‌و‌کار، به طور غیرارادی بیکار شود و حداقل شش ماه قبل از درخواست بازنشستگی به عنوان جویای کار ثبت‌نام کرده باشد می‌تواند از بازنشستگی پیش‌از‌موعد غیرارادی بهره مند شود.

از‌کار‌افتادگی
کسانی که دارای از‌کار‌افتادگی کامل برای کار در مشاغل معمولی یا ناتوانی مطلق برای انجام هر شغلی باشند و افرادی که نیاز به مراقبت دائم دارند مشمول مستمری از‌کار‌افتادگی خواهند شد. اگر شخص ناتوان کمتر از ۳۱ سال سن داشته باشد، باید ۳۳ درصد حق بیمه‌ پرداختی از سن ۱۶ سالگی تا تاریخ شروع از‌کار‌افتادگی را پرداخت کرده باشد. اگر شخص ۳۱ ساله یا مسن‌تر باشد، باید در ۲۵ درصد از حق بیمه‌ها را از سن ۲۰ سالگی تا تاریخ شروع از‌کار‌افتادگی پرداخت کند. مبلغی به عنوان مکمل مراقبت مستمر نیز در صورتی پرداخت می‌شود که بیمه شده دارای معلولیت شدید ارزیابی شود و برای انجام وظایف روزانه نیاز به حضور و مراقبت دائمی‌ دیگران داشته باشد. در موارد از‌کار‌افتادگی جزیی فرد بیمه‌ شده باید با حداقل ۳۳ درصد از ناتوانی برای انجام کار در شغل معمول ارزیابی شود. یک گروه چند نفره‌ حرفه‌ای تحت نظارت مؤسسه ملی تأمین‌اجتماعی ناتوانی فرد از‌کار‌افتاده را ارزیابی و بررسی می‌کنند.
حداقل مستمری از‌کارافتادگی ماهانه برای یک فرد مجرد بدون افراد تحت تکفل ۶۳۹ یورو (معادل تقریبی ۲۰ میلیون تومان) است. مستمری از‌کارافتادگی شخصی که حداقل مستمری از‌کارافتادگی ماهانه را دریافت می‌کند ممکن است تا ۷ هزار و ۱۳۳ یورو (معادل تقریبی ۲۲۱ میلیون تومان) در سال و یا ۸ هزار و ۳۲۱ یورو (معادل تقریبی ۲۵۷ میلیون تومان) در سال در صورت تأهل فرد از‌کار‌افتاده برسد. در صورتی که از‌کارافتادگی ناشی از حادثه ناشی از کار یا بیماری شغلی باشد، درآمد پایه‌ ماهانه فرد از‌کار‌افتاده معادل میانگین درآمد روزانه شخص در آخرین ماه تقویمی‌ است که مشغول به کار بوده است.
همچنین نوعی مستمری از‌کار‌افتادگی غیرمشارکتی وجود دارد که به افراد غیر شاغل تعلق می‌گیرد. در این صورت فرد باید بین ۱۸ تا ۶۵ سال سن داشته و حداقل ۶۵ درصد از توانایی شغلی خود را از دست داده و دارای حداقل پنج سال اقامت در اسپانیا باشد.
در موارد فوت فرد بیمه شده، متوفی باید در حال پرداخت حق بیمه اجتماعی بوده و دارای حداقل ۵۰۰ روز حق بیمه در پنج سال گذشته باشد و بر اثر بیماری همه‌گیر فوت کرده باشد. همچنین در زمان فوت مستمری کهولت یا از‌کارافتادگی دریافت کند یا در زمان فوت دارای ۱۵ سال سابقه‌ بیمه‌ اجتماعی باشد. البته پرداخت مستمری به همسر متوفی پس از ازدواج مجدد قطع خواهد شد. بازماندگانی که مستمری بازماندگان دریافت می‌کنند ممکن است تا ۷ هزار و ۱۳۳ یورو در سال (به استثنای مستمری خود فرد) درآمد داشته باشند.

بیماری و فرزندآوری 
این بیمه شامل پوشش افراد شاغل و بازنشستگان است که بازنشستگان تنها برای مزایای پزشکی تحت پوشش هستند. البته سیستم‌های ویژه‌ای برای کارمندان بخش دولتی، پرسنل نظامی، افراد خاص خوداشتغال، دریانوردان و معدنچیان زغال‌سنگ در زمینه بهداشت و درمان وجود دارد. در سیستم بهداشتی خدمات اجتماعی برای دریافت مزایای نقدی بیماری شخص بیمه‌ شده باید حداقل حق بیمه ۱۸۰ روز از روزهای کاری پیش از بیماری را پرداخت کرده باشد. مزایای بهداشتی افراد تحت پوشش بیمه سلامت تأمین‌اجتماعی شامل مراقبت‌های عمومی‌ و تخصصی، بستری شدن در بیمارستان، هزینه پزشکی، مراقبت‌های دندانپزشکی، خدمات آزمایشگاهی و حمل‌و‌نقل است.
در موارد فرزندآوری اگر فرد بیمه‌ شده کمتر از ۲۱ سال سن داشته باشد، شرط حداقل حق بیمه وجود ندارد. در صورت داشتن سن ۲۱ تا ۲۶ سال، بیمه‌ شده باید حداقل ۹۰ روز حق بیمه در هفت سال قبل از زایمان یا قبل از تاریخ رسمی ‌سرپرستی (فرزند‌خواندگی) کودک داشته باشد. اگر فرد بیش از ۲۶ سال سن داشته باشد، بیمه-شده باید حداقل ۱۸۰ روز حق بیمه در هفت سال قبل از زایمان یا قبل از تاریخ رسمی ‌سرپرستی کودک داشته باشد. همچنین نوعی کمک‌هزینه خطرات زایمان به زن بیمه‌ شده‌ای که به دلیل خطرات برای جنین در دوران بارداری و یا به دلیل ناسازگاری شغل با شیردهی قادر به ادامه کار معمول خود یا شغلی مشابه آن نباشد پرداخت می‌شود. این پرداختی معادل۱۰۰ درصد میانگین درآمد روزانه بیمه‌ شده در آخرین ماه تقویمی ‌است که مشغول به کار بوده است. شکل پرداخت دیگری وجود دارد که به والدینی که ساعات کاری را حداقل ۵۰ درصد کاهش داده‌اند تا از کودکی که بشدت بیمار است و نیاز به بستری یا درمان طولانی‌مدت دارد، مراقبت کنند، تعلق می‌گیرد که به آن کمک‌هزینه مراقبت از کودک بیمار می‌گویند.

چالش‌های نظام رفاهی
سیستم تأمین‌اجتماعی اسپانیا تحت فشارهای مالی شدید قرار گرفته است. سالخوردگی جمعیت و افزایش بیکاری به افزایش چشمگیر هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی، مستمری و مزایای بیکاری منجر شده؛ هرچند در سال‌های اخیر هزینه‌های دولت کاهش یافته اما اکثر تحلیلگران معتقدند میزان پرداختی‌های فعلی تأمین‌اجتماعی (شامل بازنشستگی، بیکاری، بهداشت و درمان و....) متناسب با درآمدهای تأمین‌اجتماعی نیست و اگر قرار است سیستم ورشکست نشود، پرداخت‌ها باید کاهش یابند. در سال‌های اخیر افزایش تعداد مشارکت‌های تأمین‌اجتماعی از سوی کارکنان به این معنا است که چشم‌انداز این وضعیت تا حدودی بهبود یافته اما اولویت دولت، نه کاهش سهم بالای پرداختی کارکنان بهره‌مند از خدمات تأمین‌اجتماعی بلکه افزایش منابع مالی صندوق بازنشستگی است؛ اقدامی ‌که احتمالاً سطح خدمات مرتبط با تأمین‌اجتماعی را به شکل منفی تحت تأثیر قرار خواهد داد اما از اضافه بار اقتصادی دولت جلوگیری خواهد کرد.