گذار جمعیتی آخرین راهکار نجات نسل بعدی
الهه ابراهیمی روزنامه نگار
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارش سیاستی جدید خود با همکاری مؤسسه راهبردهای بازنشستگی صبا تهیه شده، نسبت به آغاز مرحله تازه‌ای از گذار جمعیتی در ایران هشدار داده؛ مرحله‌ای که با بسته شدن «پنجره سود جمعیتی نخست» و نزدیک شدن کشور به دوران «سالمندی جمعیت» همراه است. این گزارش تأکید دارد که آینده اقتصادی و اجتماعی ایران در گرو اصلاح نظام بازنشستگی، تقویت الگوهای پس‌انداز و سپرده‌گذاری شخصی و سرمایه‌گذاری در نیروی کار جوان و زنان است؛ اموری که اگر به‌موقع انجام نشوند، فشار مضاعفی بر نظام‌های حمایتی، خانوارها و پایداری مالی دولت وارد خواهند کرد.
گذار جمعیتی؛ فرصتی در حال زوال
تحولات جمعیتی ایران در چهار دهه اخیر از یک دوره «پرباری کودکی» به «جوانی و میانسالی» رسیده است. کودکانی که در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ متولد شدند، امروز در سنین میان‌سالی‌اند و طی دو دهه آینده وارد دوره سالمندی خواهند شد. این دگرگونی، حاصل کاهش نرخ باروری، افزایش امید به زندگی و تغییر رفتارهای خانوادگی است. بر اساس برآوردهای سازمان ملل متحد، از حدود سال ۱۴۴۵ نرخ رشد جمعیت ایران منفی خواهد شد.
گزارش وزارت تعاون تأکید می‌کند که دوره کنونی، آخرین فرصت برای بهره‌گیری از «سود نخست جمعیتی» است؛ سودی که از افزایش جمعیت در سن کار و کاهش نسبت وابستگی ناشی می‌شود. اما این پنجره جمعیتی در حال بسته شدن است و در صورت بی‌توجهی به سیاست‌های پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، کشور فرصت بهره‌گیری از «سود دوم جمعیتی» را نیز از دست خواهد داد؛ سودی که از محل انباشت سرمایه، پس‌اندازهای خانوار و مشارکت سالمندان در فعالیت‌های اقتصادی شکل می‌گیرد.
از سویی از منظر چرخه عمر، افراد در دوران کودکی و سالمندی به دولت یا خانواده وابسته‌اند، اما در دوران اشتغال (میانسالی) درآمدزا و پس‌اندازکننده هستند. بنابراین، زمانی که جمعیت سالمند افزایش یابد و نسبت جمعیت شاغل کاهش پیدا کند، فشار اقتصادی بر خانوارها و نظام‌های بازنشستگی تشدید می‌شود. در حال حاضر، ایران با شتابی بالا به سمت سالخوردگی پیش می‌رود. براساس داده‌های رسمی، گروه سنی ۳۰ تا ۴۹ ساله بیشترین سهم را در رشد جمعیت کنونی دارند، اما از سال ۱۴۲۰ به بعد، رشد جمعیت سالمند ۶۵ تا ۸۴ ساله بر سایر گروه‌ها غلبه خواهد کرد. وزارت تعاون هشدار می‌دهد که بدون اصلاحات ساختاری، این تغییر می‌تواند به بحران‌های مالی در صندوق‌های بازنشستگی، کاهش نرخ پس‌انداز ملی و رشد نابرابری بین‌نسلی منجر شود.
نگاهی به تجربه جهانی
گزارش مؤسسه صبا به تجربه کشورهایی اشاره می‌کند که پیش از ایران با موج سالمندی مواجه شدند. ژاپن با افزایش سن بازنشستگی، اصلاح نظام بیمه و تشویق مشارکت سالمندان در بازار کار توانست فشار بر نظام تأمین‌اجتماعی را کاهش دهد. آلمان و دیگر کشورهای اروپایی نیز از طریق گسترش بیمه‌های خصوصی بازنشستگی، تقویت سازوکارهای پس‌انداز خانوار و جذب نیروی کار مهاجر، توانستند تعادل جمعیتی خود را حفظ کنند. کره‌جنوبی که با سرعتی مشابه ایران به سمت سالخوردگی پیش رفته، با اجرای سیاست‌های پس‌انداز اجباری، سرمایه‌گذاری در آموزش جوانان و زنان، و توسعه صنایع فناوری‌محور، پایه‌های اقتصادی خود را تقویت کرده است. در چین نیز ایجاد صندوق‌های پس‌انداز فردی، تمرکز بر بیمه‌های سلامت و گسترش نظام بازنشستگی اجتماعی، به تضمین آینده رفاهی سالمندان منجر شد.
این گزارش نتیجه می‌گیرد که ایران نیز باید از هم‌اکنون با بهره‌گیری از این تجربیات، مسیر گذار جمعیتی خود را مدیریت کند و با سیاست‌های هوشمندانه، از تبدیل فرصت جمعیتی به بحران اجتماعی جلوگیری نماید.
راهبردهای عبور از گذار جمعیتی
در ایران، بهره‌مندی از سود نخست جمعیتی از اواخر دهه ۱۳۶۰ آغاز شد و برآوردها نشان می‌دهد تا سال ۱۴۰۶ ادامه دارد. در این دوره، افزایش جمعیت در سن کار به رشد اقتصادی حدود دو درصدی کمک کرده است. اما پس از آن، تنها در صورتی می‌توان از «سود دوم جمعیتی» بهره برد که سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی، افزایش بهره‌وری و تقویت نظام‌های پس‌انداز شخصی در دستور کار قرار گیرد. سود دوم جمعیتی در واقع فرصتی است برای انتقال ثروت میان‌نسلی و تضمین رفاه پایدار. اگر خانوارها در دوران اشتغال بتوانند دارایی‌هایی چون مسکن، سهام، یا سپرده‌های بلندمدت انباشته کنند، در دوران سالمندی از وابستگی به دولت کاسته می‌شود. اما تحقق این هدف، نیازمند اعتماد عمومی به نظام‌های مالی و شفافیت در مدیریت صندوق‌هاست.
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مؤسسه صبا در این گزارش مجموعه‌ای از راهبردها را برای عبور از گذار جمعیتی و پیشگیری از بحران‌های آتی ارائه کرده‌اند. این پیشنهادها در چهار محور اصلی خلاصه می‌شوند:
نخست؛ اصلاح نظام بازنشستگی و تأمین‌اجتماعی. بر این اساس سالخوردگی جمعیت اجتناب‌ناپذیر است و بدون اصلاح ساختار بازنشستگی، فشار بر صندوق‌ها افزایش می‌یابد. افزایش سن بازنشستگی متناسب با طول عمر، کاهش وابستگی نظام‌ها به بودجه عمومی و تقویت بیمه‌های مکمل از جمله پیشنهادهای کلیدی این بخش است. دوم؛ اتخاذ سیاست‌های بهداشتی مؤثر. بر اساس این موضوع افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ‌ومیر سالمندان می‌تواند به افزایش بهره‌وری اقتصادی کمک کند؛ مشروط بر آنکه سیاست‌های سلامت عمومی و پیشگیری از بیماری‌های مزمن به‌درستی اجرا شود. گزارش تأکید دارد که سلامت نیروی کار، پیش‌شرط تحقق سود دوم جمعیتی است. گام سوم؛ تقویت پس‌انداز و انباشت ثروت در چرخه عمر است. در حالی که نظام پرداخت‌های بازنشستگی در ایران عمدتاً بر تأمین جاری متکی است، لازم است سازوکارهای جدیدی برای پس‌انداز شخصی و سرمایه‌گذاری خانوارها ایجاد شود. این امر به‌ویژه برای اقشار متوسط و زنان شاغل اهمیت دارد، زیرا می‌تواند به امنیت مالی آنان در دوران سالمندی بینجامد.
در نهایت سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی نسل جوان و زنان است. بر تکیه بر گزارش صبا بر ضرورت توجه به اشتغال جوانان و افزایش مشارکت اقتصادی زنان تأکید دارد. کاهش نرخ بیکاری تحصیل‌کردگان، افزایش دسترسی به آموزش مهارت‌محور و حمایت از کارآفرینی زنان از جمله سیاست‌های پیشنهادی است. به باور کارشناسان، مشارکت فعال زنان می‌تواند نوعی «سود جنسیتی» ایجاد کند که به جبران کاهش نرخ باروری و رشد اقتصادی کمک می‌کند.
تغییرات اجتماعی در دوره گذار
تحولات جمعیتی تنها مسئله‌ای اقتصادی نیست، بلکه در عمق خود بازتابی از تغییرات فرهنگی، خانوادگی و نسلی در جامعه ایران است. افزایش سالمندان، تغییر در الگوهای خانوادگی و کاهش وابستگی بین‌نسلی، به‌تدریج ساختار اجتماعی کشور را دگرگون می‌کند. خانواده‌هایی که پیش‌تر از والدین خود نگهداری می‌کردند، اکنون درگیر مشکلات اشتغال و هزینه‌های زندگی فرزندان‌اند.
در چنین شرایطی، گسترش نهادهای حمایتی، خدمات مراقبت از سالمندان، و توسعه نظام‌های بازنشستگی مبتنی بر پس‌انداز شخصی، نه‌تنها ضرورتی اقتصادی بلکه ضرورتی اجتماعی است. این نهادها می‌توانند نقش مهمی در کاهش احساس ناامنی، تقویت همبستگی بین نسلی و حفظ کرامت سالمندان ایفا کنند.
راهی به سوی پایداری نسلی
گزارش سیاستی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر این نکته تأکید دارد که سالخوردگی جمعیت در ایران دیگر یک پدیده آینده‌نگر نیست، بلکه واقعیتی آغازشده و پرشتاب است. تأخیر در اصلاحات ساختاری می‌تواند فرصت‌های جمعیتی کشور را از بین ببرد و موجب بحران در نظام بازنشستگی، سلامت و عدالت بین‌نسلی شود. بر این اساس، وزارت تعاون و مؤسسه صبا سه رویکرد اصلی را برای سیاست‌گذاری آتی پیشنهاد کرده است که مهمترین آن آینده‌نگری مالی و نهادی است. در این پیشنهاد صراحتاً به موضوع طراحی صندوق‌های بازنشستگی پایدار، شفاف و متنوع تأکید شده است.
گذار جمعیتی؛ فرصتی در حال زوال
تحولات جمعیتی ایران در چهار دهه اخیر از یک دوره «پرباری کودکی» به «جوانی و میانسالی» رسیده است. کودکانی که در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ متولد شدند، امروز در سنین میان‌سالی‌اند و طی دو دهه آینده وارد دوره سالمندی خواهند شد. این دگرگونی، حاصل کاهش نرخ باروری، افزایش امید به زندگی و تغییر رفتارهای خانوادگی است. بر اساس برآوردهای سازمان ملل متحد، از حدود سال ۱۴۴۵ نرخ رشد جمعیت ایران منفی خواهد شد.
گزارش وزارت تعاون تأکید می‌کند که دوره کنونی، آخرین فرصت برای بهره‌گیری از «سود نخست جمعیتی» است؛ سودی که از افزایش جمعیت در سن کار و کاهش نسبت وابستگی ناشی می‌شود. اما این پنجره جمعیتی در حال بسته شدن است و در صورت بی‌توجهی به سیاست‌های پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، کشور فرصت بهره‌گیری از «سود دوم جمعیتی» را نیز از دست خواهد داد؛ سودی که از محل انباشت سرمایه، پس‌اندازهای خانوار و مشارکت سالمندان در فعالیت‌های اقتصادی شکل می‌گیرد.
از سویی از منظر چرخه عمر، افراد در دوران کودکی و سالمندی به دولت یا خانواده وابسته‌اند، اما در دوران اشتغال (میانسالی) درآمدزا و پس‌اندازکننده هستند. بنابراین، زمانی که جمعیت سالمند افزایش یابد و نسبت جمعیت شاغل کاهش پیدا کند، فشار اقتصادی بر خانوارها و نظام‌های بازنشستگی تشدید می‌شود. در حال حاضر، ایران با شتابی بالا به سمت سالخوردگی پیش می‌رود. براساس داده‌های رسمی، گروه سنی ۳۰ تا ۴۹ ساله بیشترین سهم را در رشد جمعیت کنونی دارند، اما از سال ۱۴۲۰ به بعد، رشد جمعیت سالمند ۶۵ تا ۸۴ ساله بر سایر گروه‌ها غلبه خواهد کرد. وزارت تعاون هشدار می‌دهد که بدون اصلاحات ساختاری، این تغییر می‌تواند به بحران‌های مالی در صندوق‌های بازنشستگی، کاهش نرخ پس‌انداز ملی و رشد نابرابری بین‌نسلی منجر شود.
نگاهی به تجربه جهانی
گزارش مؤسسه صبا به تجربه کشورهایی اشاره می‌کند که پیش از ایران با موج سالمندی مواجه شدند. ژاپن با افزایش سن بازنشستگی، اصلاح نظام بیمه و تشویق مشارکت سالمندان در بازار کار توانست فشار بر نظام تأمین‌اجتماعی را کاهش دهد. آلمان و دیگر کشورهای اروپایی نیز از طریق گسترش بیمه‌های خصوصی بازنشستگی، تقویت سازوکارهای پس‌انداز خانوار و جذب نیروی کار مهاجر، توانستند تعادل جمعیتی خود را حفظ کنند. کره‌جنوبی که با سرعتی مشابه ایران به سمت سالخوردگی پیش رفته، با اجرای سیاست‌های پس‌انداز اجباری، سرمایه‌گذاری در آموزش جوانان و زنان، و توسعه صنایع فناوری‌محور، پایه‌های اقتصادی خود را تقویت کرده است. در چین نیز ایجاد صندوق‌های پس‌انداز فردی، تمرکز بر بیمه‌های سلامت و گسترش نظام بازنشستگی اجتماعی، به تضمین آینده رفاهی سالمندان منجر شد.
این گزارش نتیجه می‌گیرد که ایران نیز باید از هم‌اکنون با بهره‌گیری از این تجربیات، مسیر گذار جمعیتی خود را مدیریت کند و با سیاست‌های هوشمندانه، از تبدیل فرصت جمعیتی به بحران اجتماعی جلوگیری نماید.
راهبردهای عبور از گذار جمعیتی
در ایران، بهره‌مندی از سود نخست جمعیتی از اواخر دهه ۱۳۶۰ آغاز شد و برآوردها نشان می‌دهد تا سال ۱۴۰۶ ادامه دارد. در این دوره، افزایش جمعیت در سن کار به رشد اقتصادی حدود دو درصدی کمک کرده است. اما پس از آن، تنها در صورتی می‌توان از «سود دوم جمعیتی» بهره برد که سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی، افزایش بهره‌وری و تقویت نظام‌های پس‌انداز شخصی در دستور کار قرار گیرد. سود دوم جمعیتی در واقع فرصتی است برای انتقال ثروت میان‌نسلی و تضمین رفاه پایدار. اگر خانوارها در دوران اشتغال بتوانند دارایی‌هایی چون مسکن، سهام، یا سپرده‌های بلندمدت انباشته کنند، در دوران سالمندی از وابستگی به دولت کاسته می‌شود. اما تحقق این هدف، نیازمند اعتماد عمومی به نظام‌های مالی و شفافیت در مدیریت صندوق‌هاست.
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مؤسسه صبا در این گزارش مجموعه‌ای از راهبردها را برای عبور از گذار جمعیتی و پیشگیری از بحران‌های آتی ارائه کرده‌اند. این پیشنهادها در چهار محور اصلی خلاصه می‌شوند:
نخست؛ اصلاح نظام بازنشستگی و تأمین‌اجتماعی. بر این اساس سالخوردگی جمعیت اجتناب‌ناپذیر است و بدون اصلاح ساختار بازنشستگی، فشار بر صندوق‌ها افزایش می‌یابد. افزایش سن بازنشستگی متناسب با طول عمر، کاهش وابستگی نظام‌ها به بودجه عمومی و تقویت بیمه‌های مکمل از جمله پیشنهادهای کلیدی این بخش است. دوم؛ اتخاذ سیاست‌های بهداشتی مؤثر. بر اساس این موضوع افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ‌ومیر سالمندان می‌تواند به افزایش بهره‌وری اقتصادی کمک کند؛ مشروط بر آنکه سیاست‌های سلامت عمومی و پیشگیری از بیماری‌های مزمن به‌درستی اجرا شود. گزارش تأکید دارد که سلامت نیروی کار، پیش‌شرط تحقق سود دوم جمعیتی است. گام سوم؛ تقویت پس‌انداز و انباشت ثروت در چرخه عمر است. در حالی که نظام پرداخت‌های بازنشستگی در ایران عمدتاً بر تأمین جاری متکی است، لازم است سازوکارهای جدیدی برای پس‌انداز شخصی و سرمایه‌گذاری خانوارها ایجاد شود. این امر به‌ویژه برای اقشار متوسط و زنان شاغل اهمیت دارد، زیرا می‌تواند به امنیت مالی آنان در دوران سالمندی بینجامد.
در نهایت سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی نسل جوان و زنان است. بر تکیه بر گزارش صبا بر ضرورت توجه به اشتغال جوانان و افزایش مشارکت اقتصادی زنان تأکید دارد. کاهش نرخ بیکاری تحصیل‌کردگان، افزایش دسترسی به آموزش مهارت‌محور و حمایت از کارآفرینی زنان از جمله سیاست‌های پیشنهادی است. به باور کارشناسان، مشارکت فعال زنان می‌تواند نوعی «سود جنسیتی» ایجاد کند که به جبران کاهش نرخ باروری و رشد اقتصادی کمک می‌کند.
تغییرات اجتماعی در دوره گذار
تحولات جمعیتی تنها مسئله‌ای اقتصادی نیست، بلکه در عمق خود بازتابی از تغییرات فرهنگی، خانوادگی و نسلی در جامعه ایران است. افزایش سالمندان، تغییر در الگوهای خانوادگی و کاهش وابستگی بین‌نسلی، به‌تدریج ساختار اجتماعی کشور را دگرگون می‌کند. خانواده‌هایی که پیش‌تر از والدین خود نگهداری می‌کردند، اکنون درگیر مشکلات اشتغال و هزینه‌های زندگی فرزندان‌اند.
در چنین شرایطی، گسترش نهادهای حمایتی، خدمات مراقبت از سالمندان، و توسعه نظام‌های بازنشستگی مبتنی بر پس‌انداز شخصی، نه‌تنها ضرورتی اقتصادی بلکه ضرورتی اجتماعی است. این نهادها می‌توانند نقش مهمی در کاهش احساس ناامنی، تقویت همبستگی بین نسلی و حفظ کرامت سالمندان ایفا کنند.
راهی به سوی پایداری نسلی
گزارش سیاستی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر این نکته تأکید دارد که سالخوردگی جمعیت در ایران دیگر یک پدیده آینده‌نگر نیست، بلکه واقعیتی آغازشده و پرشتاب است. تأخیر در اصلاحات ساختاری می‌تواند فرصت‌های جمعیتی کشور را از بین ببرد و موجب بحران در نظام بازنشستگی، سلامت و عدالت بین‌نسلی شود. بر این اساس، وزارت تعاون و مؤسسه صبا سه رویکرد اصلی را برای سیاست‌گذاری آتی پیشنهاد کرده است که مهمترین آن آینده‌نگری مالی و نهادی است. در این پیشنهاد صراحتاً به موضوع طراحی صندوق‌های بازنشستگی پایدار، شفاف و متنوع تأکید شده است.
ارسال دیدگاه
