صبحانه سالم برای رشد دانش‌آموزان
سمیرا مرادی روزنامه نگار
مهرماه دیگری از راه رسیده و دوباره کودکان میدان مدرسه را از آن خود کرده‌اند. صبحی که با یک صبحانه کامل آغاز و با یک میان‌وعده سالم و مقوی در مدرسه تکمیل شود، نیاز هر دانش‌آموز است. تغذیه سالم در دوران دانش‌آموزی ضامن رشد جسمی و ذهنی کودکان است. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از دانش‌آموزان خانواده‌های کم‌درآمد، به دلیل نابرابری دسترسی، از یک وعده غذایی کامل و مقوی در مدرسه محروم می‌مانند؛ محرومیتی که می‌تواند شکاف آموزشی و اجتماعی میان اقشار مختلف جامعه را عمیق‌تر کند. مسئله خوردن صبحانه و داشتن میان‌وعده سالم برای دانش‌آموزان به ظاهر امری ساده است. خانواده‌ها تلاش می‌کنند تا این وعده‌ها را برای فرزند خود مهیا کنند و او را به مدرسه بفرستند. اما رفتن به لایه‌های عمیق‌تر، پیچیدگی‌های این مسئله را روشن می‌کند. یکی از نکات قابل‌توجه کاهش مصرف شیر بین ایرانیان در سال‌های اخیر است. براساس داده‌های وزارت جهاد کشاورزی، سرانه مصرف شیر و لبنیات در ایران به کمتر از ۸۰ کیلوگرم در سال می‌رسد؛ این در حالی است که میانگین جهانی حدود ۱۵۰ کیلوگرم و توصیه سازمان جهانی بهداشت بیش از ۱۶۰ کیلوگرم است. حذف آسان از سبد غذایی به دلیل گرانی روزافزون لبنیات و نبود فرهنگ استفاده از لبنیات به‌طور روزانه باعث این اتفاق می‌شود.
در روزهای نزدیک به آغاز سال تحصیلی عبدالعظیم بهفر، مدیرکل سازمان غذا و دارو با تأکید بر اهمیت تغذیه سالم برای دانش‌آموزان، گفت: «محصولاتی مانند لبنیات پاستوریزه، نان‌های سبوس‌دار و میوه‌های تازه، بهترین گزینه‌ها برای حفظ سلامت و افزایش تمرکز دانش‌آموزان هستند.» واقعیت این است که تهیه این مواد برای همه خانواده‌ها مقدور نیست.
از درآمد تا خوراک
وضعیت اقتصادی و درآمد خانواده تاثیر قابل‌توجهی بر تغذیه دانش‌آموزان و کیفیت غذای آن‌ها دارد. فقر و گرانی باعث شده خانوارهای کم‌درآمد، هزینه‌های مربوط به خوراک خود را صرف اقلام ضروری کنند. این امر به‌طور مستقیم بر توانایی خرید غذای سالم و متنوع تاثیر می‌گذارد. طبق آخرین داده‌ها از 25 درصد سهم خوراک از درآمد، بخش زیادی غذاهای ارزان و بخش کوچکی پروتئین و لبنیات را دربرمی‌گیرد.
عواقب این نوع خوراک فقر غذایی است و می‌تواند منجر به سوءتغذیه پنهان یا آشکار در کودکان و نوجوانان شود. دانش‌آموزان دچار سوءتغذیه با مشکلاتی مانند خستگی مزمن، ضعف ایمنی و اختلال در یادگیری مواجه می‌شوند. افت تحصیلی یکی از عوارض پنهان کم‌غذایی و بدغذایی است. براساس گزارش‌های وزارت بهداشت، آمار مصرف صبحانه در دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های اخیر نشان‌دهنده مشکلاتی در تغذیه صبحگاهی است. طبق یافته‌های مؤسسه تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور، حدود ۳۰ درصد از دانش‌آموزان ایرانی هر روز صبحانه نمی‌خورند. همچنین میزان مصرف صبحانه و میان‌وعده‌ها در دهک‌های مختلف درآمدی تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد. در دهک‌های پایین درآمدی، حدود ۴۰ درصد از دانش‌آموزان صبحانه نمی‌خورند. در دهک‌های بالا، حدود ۸۰ درصد از دانش‌آموزان صبحانه کامل مصرف می‌کنند و معمولاً این وعده غذایی شامل مواد مغذی مانند نان، پنیر، شیر، تخم‌مرغ و سبزیجات است. این تفاوت به‌وضوح نشان‌دهنده تأثیر وضعیت اقتصادی خانواده‌ها بر عادات تغذیه‌ای کودکان است. حدود ۴۵ درصد از دانش‌آموزان در دهک‌های پایین‌تر درآمدی، میان‌وعده‌های ناسالم (چیپس، پفک و نوشابه‌ها) مصرف می‌کنند. در میان دانش‌آموزان خانواده‌های پردرآمد، میان‌وعده‌های مغذی‌تر نظیر میوه، مغزها و محصولات لبنی بیشتر به کار می‌رود. این تفاوت‌ها نیاز به برنامه‌های حمایتی برای فراهم کردن دسترسی به غذاهای سالم و متنوع برای دانش‌آموزان مناطق محروم را برجسته می‌کند.
طرح‌های حمایتی
توجه به سلامت کودکان، باعث شده سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اقداماتی را در این مسیر طراحی و اجرا کنند. طرح توزیع شیر در مدارس در همین راستا شکل گرفت. مصرف روزانه شیر برای کودکان در مرحله رشد بسیار اهمیت دارد و به پیشگیری از پوکی استخوان، تقویت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از کوتاه‌قدی کمک می‌کند. هدف اصلی این طرح که از سال ۱۳۷۹ شروع شد، بهبود سلامت دانش‌آموزان و ترویج فرهنگ مصرف شیر بود. با این حال، اجرای این برنامه به دلیل مشکلات مالی، مدیریتی و کیفیتی در نهایت متوقف شد.
کوروش صمدپور، متخصص تغذیه به آتیه‌نو گفت: «طرح‌های توزیع شیر در مدارس، اگر درست و به‌موقع اجرا شود بسیار خوب است، چون بچه‌ها را به فرهنگ خوردن لبنیات عادت می‌دهد. اگر هم در همه مدارس توزیع نمی‌شود، توزیع آن در مدارس هدفمند فرهنگ غذایی خوبی را ترویج می‌کند. این اقدام مقداری از کمبود ریزمغذی‌ها جلوگیری می‌کند اما متاسفانه به درستی اجرا نمی‌شود یا بین آن وقفه می‌افتد. مسئولان از نظر پرداخت با کارخانه‌های شیرسازی به مشکل می‌خورند. بنابراین برنامه خیلی منسجم پیش نمی‌رود.» به باور او کمبود هرکدام از ریز مغذی‌ها روی توانایی‌های جسمی و ذهنی تاثیر می‌گذارد. کودکی که به اندازه کافی آهن، روی و ویتامین دی دریافت نکند، توانایی‌های ذهنی‌اش پایین می‌آید و عملکرد او هنگام انجام تکالیف ضعیف است.»
میراسلام تیموری، رئیس انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی، در این زمینه به ایسنا گفت: «شیر مدرسه هدفمندترین یارانه بود، چراکه دقیقاً به اقشاری می‌رسید که نیازمند واقعی بودند و همچنین مشخص بود این شیر به دست چه کسانی می‌رسد اما متاسفانه حذف شد.» به دنبال انتقادها و نیاز دهک‌های پایین درآمدی، دولت در بودجه ۱۴۰۴، ردیف اعتباری ویژه‌ای برای توزیع شیر در مدارس اختصاص داد. قرار است این طرح با اولویت مدارس دولتی در مناطق کم‌برخوردار اجرا شود. در بودجه ۱۴۰۴ معادل 6.5 همت برای اجرای طرح شیر مدرسه در نظر گرفته شد.
احمد اسماعیل‌زاده، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت به آتیه‌نو گفت: «امیدواریم امسال با تأمین بودجه لازم طرح توزیع شیر به درستی اجرا شود. اجرای کامل طرح به ۹ همت اعتبار نیاز دارد.» به اعتقاد او این برنامه و طرح‌هایی مثل امنیت غذایی کودکان، در بهبود سوءتغذیه و فقر کمک‌کننده‌اند و با فرهنگ‌سازی که در دل خود دارند جامعه را به سمت فرهنگ خوردن غذای کافی و سالم هدایت می‌کنند.
حالا به نظر می‌رسد تلاش‌های مسئولان نتیجه داده است. هفته گذشته، سخنگوی وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد: «توزیع شیر در کلیه مدارس ابتدایی از ابتدای سال تحصیلی به‌صورت دو نوبت در هفته از سر گرفته می‌شود و تلاش بر این است که این برنامه تا پایان سال تحصیلی جاری به‌طور کامل محقق شود.»
طبق برآوردها با این میزان بودجه حدود ۶۰۰ میلیون پاکت شیر تأمین خواهد شد. با احتساب توزیع سه‌بار در هفته، حدود ۶.۵ میلیون دانش‌آموز (تقریباً ۵۰ درصد از دانش‌آموزان مدارس دولتی) تحت‌پوشش قرار می‌گیرند.
با این حال، کارشناسان معتقدند که باید معیارهای دقیق‌تری برای شناسایی دانش‌آموزان نیازمند تدوین شود. برخی از دانش‌آموزان ممکن است در مناطق محروم زندگی نکنند، اما به دلیل شرایط اقتصادی خانواده، همچنان به تغذیه مناسب دسترسی نداشته باشند.
بیابان‌های غذایی
محلات کم‌درآمد که دسترسی ساکنان آن به مواد غذایی سالم و تازه بسیار محدود است به عنوان بیابان‌های غذایی شناخته می‌شوند. در میان ساکنان این مناطق، تعداد قابل‌توجهی دانش‌آموزان‌اند. در چنین مناطقی، خانواده‌ها مجبور به خرید غذاهای ارزان‌قیمت هستند که مستقیماً کیفیت صبحانه و میان‌وعده دانش‌آموزان را پایین می‌آورد.
متخصصان سیاست‌گذاری اجتماعی بر نقش نهادها، به‌ویژه «نهاد مدرسه» برای تأمین غذای مناسب دانش‌آموزان تأکید می‌کنند. از این منظر مدرسه تنها یک مکان برای آموزش نیست، بلکه یک نهاد اجتماعی است که می‌تواند نابرابری‌ها را کاهش دهد یا تشدید کند. ارائه صبحانه رایگان یا یارانه‌ای در مدرسه، یک مداخله اجتماعی مهم برای کاهش شکاف تغذیه‌ای بین دانش‌آموزان ثروتمند و فقیر است. این اقدام هم بر سلامت جسمی و هم بر عملکرد تحصیلی و مشارکت اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.
مطالعات نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که صبحانه کامل می‌خورند، در دروسی مانند ریاضیات و خواندن، نمرات بهتری کسب می‌کنند، تمرکز بالاتری دارند و کمتر در کلاس خواب‌آلود هستند. همچنین طبق یافته‌ها بین فقر خانوار و محتوای کیف مدرسه (میزان قند، چربی‌های اشباع و غذاهای فرآوری‌شده) رابطه مستقیم وجود دارد.
چرا غذا مهم است؟
دانش‌آموزان درصد قابل ملاحظه‌ای از جمعیت در حال رشد را تشكیل می‌دهند. آن‌ها به علت خصوصیات جسمانی و روانی بسیار آسیب‌پذیر و از طرف دیگر مستعد فراگیری هستند. تأمین غذای سالم و بهداشتی و جبران كمبودهای غذایی احتمالی در سنین مدرسه، كودكان و نوجوانان را برای گذراندن موفقیت‌آمیز دوران تحصیل یاری می‌رساند. از طرفی تغذیه مناسب به‌خاطر تأثیر بر فعالیت‌های ذهنی و هوشی دانش‌آموز بازده آموزشی مدرسه را نیز ارتقا می‌دهد.
نتایج یک مطالعه در سال 87 نشان داد 6.9 درصد از دانش‌آموزان بدون صرف صبحانه به مدرسه می‌رفتند. 17.7 درصد آن‌ها هم غذای میان‌وعده مصرف نمی‌كردند. الگوی مصرف صبحانه برای 45.7 درصد از دانش‌آموزان نان، پنیر و چای و حدود 42 درصد شیركاكائو بود. مصرف میان‌وعده بیسكوئیت وكلوچه 47.8 درصد و میوه و آبمیوه 38.9 درصد بود. گزارش دیگری در سال ۱۳۹۶، آماری منتشر کرده مبنی بر اینکه ۳.۶ درصد دانش‌آموزان ایرانی هر روز صبحانه نمی‌خورند.
طبق یافته‌های این تحقیقات، با وجود آموزش‌های لازم توسط مربیان بهداشت مدارس به دانش‌آموزان هنوز باید اهمیت صبحانه به‌عنوان اصلی‌ترین وعده غذایی و همچنین خوردن میان‌وعده و اجتناب از مصرف غذاهای غیرمجاز برای كودكان، والدین و آموزگاران شرح داده شود.
گزارش‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس و مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که سهم خوراک کافی و مقوی در خانواده‌ها پایین آمده است. تورم و گرانی ناشی از آن، مواد غذایی مفیدتر را ربوده و غذاهای بی‌ارزش را باقی گذاشته است. در چنین شرایطی تغذیه یک دانش‌آموز برای خانواده هزینه‌های سنگینی دارد. اگر کالری‌های مورد نیاز دانش‌آموزان بخواهد فراهم شود، حداقل درآمد کفاف آن را نمی‌دهد.
صبحانه دانش‌آموزان به مسائل زیادی مانند اقتصاد خانوار، فرهنگ مصرف مواد غذایی، سیاست‌گذاری‌های نظام سلامت و حمایت‌های اجتماعی مرتبط است. برطرف کردن عوامل ایجادکننده این معضل از این جهت اهمیت دارد که به گواه مطالعات، بخش مهمی از کسب نمرات پـایین‌تر در تـست‌های هوش ناشی از فقر غذایی دانش‌آموزان است. از این جهت تغذیه مناسب یکی از اضلاع این چندوجهی است که ساماندهی تغذیه مناسب کودکان در مدارس را ضروری می‌کند.
تجربه‌های جهانی صبحانه مدرسه
اهمیت صبحانه سالم دانش‌آموزان در سراسر جهان به خوبی شناخته شده است. برنامه‌هایی مانند «صبحانه رایگان مدرسه» در بریتانیا و آمریکا نشان داده‌اند که فراهم کردن وعده‌های غذایی سالم نه‌تنها سلامت کودکان را ارتقا می‌دهد، بلکه غیبت و تأخیر در مدرسه را کاهش می‌دهد و رفتارهای اجتماعی دانش‌آموزان را بهبود می‌بخشد. مرکز «کارت امتیازی صبحانه مدارس» در ایالات متحده به‌طور مستمر اثرات این برنامه‌ها را رصد می‌کند و گزارش‌های سالانه آن ارتباط مثبت میان دسترسی به صبحانه رایگان یا ارزان با بهبود نمرات آزمون، کاهش مشکلات انضباطی و غیبت را تأیید می‌کند. در بریتانیا، سازمان خیریه «اعلام علیه فقر» به هزینه‌های پنهان تحصیل، از جمله تغذیه سالم، می‌پردازد و نشان می‌دهد که فقر خانواده‌ها کودکان را مجبور به مصرف غذاهای ارزان و کم‌انرژی می‌کند که اثر منفی بر سلامت و یادگیری دارد. کمپین مارکوس رشفورد، فوتبالیست بریتانیایی، نمونه‌ای از تأثیر چهره‌های شناخته‌شده در جلب توجه رسانه‌ای و گسترش برنامه‌های غذایی رایگان است. در سطح بین‌المللی، اتحادیه‌های جهانی مانند یونیسف و برنامه جهانی غذا برای اجرای برنامه‌های غذایی مدرسه‌ای در کشورهای کم‌درآمد و مناطق بحران‌زده فعال هستند. در هندوستان، طرح میان‌وعده مدارس، وعده ناهار رایگان را برای تعداد زیادی از دانش‌آموزان فراهم می‌کند، و برنامه «تغذیه مدارس غنا» با حمایت از تولید محلی، میزان حضور کودکان در مدارس را افزایش می‌دهد هرچند با چالش‌هایی مانند تأخیر پرداخت و زیرساخت ضعیف مواجه است. در آمریکای لاتین و کارائیب، حدود ۸۰ میلیون کودک تحت پوشش برنامه‌های غذایی مدارس بوده‌اند. در ایران، تحقیقات نشان می‌دهد مصرف نوشابه، شیرینی و تنقلات کم‌مغذی میان دانش‌آموزان بالا است و کمبود ریزمغذی‌ها، کم‌خونی و سوءتغذیه در برخی گروه‌های سنی از جمله دانش‌آموزان شایع است، که نیاز به اقدامات حمایتی و فرهنگ‌سازی غذایی را برجسته می‌کند.
در روزهای نزدیک به آغاز سال تحصیلی عبدالعظیم بهفر، مدیرکل سازمان غذا و دارو با تأکید بر اهمیت تغذیه سالم برای دانش‌آموزان، گفت: «محصولاتی مانند لبنیات پاستوریزه، نان‌های سبوس‌دار و میوه‌های تازه، بهترین گزینه‌ها برای حفظ سلامت و افزایش تمرکز دانش‌آموزان هستند.» واقعیت این است که تهیه این مواد برای همه خانواده‌ها مقدور نیست.
از درآمد تا خوراک
وضعیت اقتصادی و درآمد خانواده تاثیر قابل‌توجهی بر تغذیه دانش‌آموزان و کیفیت غذای آن‌ها دارد. فقر و گرانی باعث شده خانوارهای کم‌درآمد، هزینه‌های مربوط به خوراک خود را صرف اقلام ضروری کنند. این امر به‌طور مستقیم بر توانایی خرید غذای سالم و متنوع تاثیر می‌گذارد. طبق آخرین داده‌ها از 25 درصد سهم خوراک از درآمد، بخش زیادی غذاهای ارزان و بخش کوچکی پروتئین و لبنیات را دربرمی‌گیرد.
عواقب این نوع خوراک فقر غذایی است و می‌تواند منجر به سوءتغذیه پنهان یا آشکار در کودکان و نوجوانان شود. دانش‌آموزان دچار سوءتغذیه با مشکلاتی مانند خستگی مزمن، ضعف ایمنی و اختلال در یادگیری مواجه می‌شوند. افت تحصیلی یکی از عوارض پنهان کم‌غذایی و بدغذایی است. براساس گزارش‌های وزارت بهداشت، آمار مصرف صبحانه در دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های اخیر نشان‌دهنده مشکلاتی در تغذیه صبحگاهی است. طبق یافته‌های مؤسسه تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور، حدود ۳۰ درصد از دانش‌آموزان ایرانی هر روز صبحانه نمی‌خورند. همچنین میزان مصرف صبحانه و میان‌وعده‌ها در دهک‌های مختلف درآمدی تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد. در دهک‌های پایین درآمدی، حدود ۴۰ درصد از دانش‌آموزان صبحانه نمی‌خورند. در دهک‌های بالا، حدود ۸۰ درصد از دانش‌آموزان صبحانه کامل مصرف می‌کنند و معمولاً این وعده غذایی شامل مواد مغذی مانند نان، پنیر، شیر، تخم‌مرغ و سبزیجات است. این تفاوت به‌وضوح نشان‌دهنده تأثیر وضعیت اقتصادی خانواده‌ها بر عادات تغذیه‌ای کودکان است. حدود ۴۵ درصد از دانش‌آموزان در دهک‌های پایین‌تر درآمدی، میان‌وعده‌های ناسالم (چیپس، پفک و نوشابه‌ها) مصرف می‌کنند. در میان دانش‌آموزان خانواده‌های پردرآمد، میان‌وعده‌های مغذی‌تر نظیر میوه، مغزها و محصولات لبنی بیشتر به کار می‌رود. این تفاوت‌ها نیاز به برنامه‌های حمایتی برای فراهم کردن دسترسی به غذاهای سالم و متنوع برای دانش‌آموزان مناطق محروم را برجسته می‌کند.
طرح‌های حمایتی
توجه به سلامت کودکان، باعث شده سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اقداماتی را در این مسیر طراحی و اجرا کنند. طرح توزیع شیر در مدارس در همین راستا شکل گرفت. مصرف روزانه شیر برای کودکان در مرحله رشد بسیار اهمیت دارد و به پیشگیری از پوکی استخوان، تقویت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از کوتاه‌قدی کمک می‌کند. هدف اصلی این طرح که از سال ۱۳۷۹ شروع شد، بهبود سلامت دانش‌آموزان و ترویج فرهنگ مصرف شیر بود. با این حال، اجرای این برنامه به دلیل مشکلات مالی، مدیریتی و کیفیتی در نهایت متوقف شد.
کوروش صمدپور، متخصص تغذیه به آتیه‌نو گفت: «طرح‌های توزیع شیر در مدارس، اگر درست و به‌موقع اجرا شود بسیار خوب است، چون بچه‌ها را به فرهنگ خوردن لبنیات عادت می‌دهد. اگر هم در همه مدارس توزیع نمی‌شود، توزیع آن در مدارس هدفمند فرهنگ غذایی خوبی را ترویج می‌کند. این اقدام مقداری از کمبود ریزمغذی‌ها جلوگیری می‌کند اما متاسفانه به درستی اجرا نمی‌شود یا بین آن وقفه می‌افتد. مسئولان از نظر پرداخت با کارخانه‌های شیرسازی به مشکل می‌خورند. بنابراین برنامه خیلی منسجم پیش نمی‌رود.» به باور او کمبود هرکدام از ریز مغذی‌ها روی توانایی‌های جسمی و ذهنی تاثیر می‌گذارد. کودکی که به اندازه کافی آهن، روی و ویتامین دی دریافت نکند، توانایی‌های ذهنی‌اش پایین می‌آید و عملکرد او هنگام انجام تکالیف ضعیف است.»
میراسلام تیموری، رئیس انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی، در این زمینه به ایسنا گفت: «شیر مدرسه هدفمندترین یارانه بود، چراکه دقیقاً به اقشاری می‌رسید که نیازمند واقعی بودند و همچنین مشخص بود این شیر به دست چه کسانی می‌رسد اما متاسفانه حذف شد.» به دنبال انتقادها و نیاز دهک‌های پایین درآمدی، دولت در بودجه ۱۴۰۴، ردیف اعتباری ویژه‌ای برای توزیع شیر در مدارس اختصاص داد. قرار است این طرح با اولویت مدارس دولتی در مناطق کم‌برخوردار اجرا شود. در بودجه ۱۴۰۴ معادل 6.5 همت برای اجرای طرح شیر مدرسه در نظر گرفته شد.
احمد اسماعیل‌زاده، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت به آتیه‌نو گفت: «امیدواریم امسال با تأمین بودجه لازم طرح توزیع شیر به درستی اجرا شود. اجرای کامل طرح به ۹ همت اعتبار نیاز دارد.» به اعتقاد او این برنامه و طرح‌هایی مثل امنیت غذایی کودکان، در بهبود سوءتغذیه و فقر کمک‌کننده‌اند و با فرهنگ‌سازی که در دل خود دارند جامعه را به سمت فرهنگ خوردن غذای کافی و سالم هدایت می‌کنند.
حالا به نظر می‌رسد تلاش‌های مسئولان نتیجه داده است. هفته گذشته، سخنگوی وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد: «توزیع شیر در کلیه مدارس ابتدایی از ابتدای سال تحصیلی به‌صورت دو نوبت در هفته از سر گرفته می‌شود و تلاش بر این است که این برنامه تا پایان سال تحصیلی جاری به‌طور کامل محقق شود.»
طبق برآوردها با این میزان بودجه حدود ۶۰۰ میلیون پاکت شیر تأمین خواهد شد. با احتساب توزیع سه‌بار در هفته، حدود ۶.۵ میلیون دانش‌آموز (تقریباً ۵۰ درصد از دانش‌آموزان مدارس دولتی) تحت‌پوشش قرار می‌گیرند.
با این حال، کارشناسان معتقدند که باید معیارهای دقیق‌تری برای شناسایی دانش‌آموزان نیازمند تدوین شود. برخی از دانش‌آموزان ممکن است در مناطق محروم زندگی نکنند، اما به دلیل شرایط اقتصادی خانواده، همچنان به تغذیه مناسب دسترسی نداشته باشند.
بیابان‌های غذایی
محلات کم‌درآمد که دسترسی ساکنان آن به مواد غذایی سالم و تازه بسیار محدود است به عنوان بیابان‌های غذایی شناخته می‌شوند. در میان ساکنان این مناطق، تعداد قابل‌توجهی دانش‌آموزان‌اند. در چنین مناطقی، خانواده‌ها مجبور به خرید غذاهای ارزان‌قیمت هستند که مستقیماً کیفیت صبحانه و میان‌وعده دانش‌آموزان را پایین می‌آورد.
متخصصان سیاست‌گذاری اجتماعی بر نقش نهادها، به‌ویژه «نهاد مدرسه» برای تأمین غذای مناسب دانش‌آموزان تأکید می‌کنند. از این منظر مدرسه تنها یک مکان برای آموزش نیست، بلکه یک نهاد اجتماعی است که می‌تواند نابرابری‌ها را کاهش دهد یا تشدید کند. ارائه صبحانه رایگان یا یارانه‌ای در مدرسه، یک مداخله اجتماعی مهم برای کاهش شکاف تغذیه‌ای بین دانش‌آموزان ثروتمند و فقیر است. این اقدام هم بر سلامت جسمی و هم بر عملکرد تحصیلی و مشارکت اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.
مطالعات نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که صبحانه کامل می‌خورند، در دروسی مانند ریاضیات و خواندن، نمرات بهتری کسب می‌کنند، تمرکز بالاتری دارند و کمتر در کلاس خواب‌آلود هستند. همچنین طبق یافته‌ها بین فقر خانوار و محتوای کیف مدرسه (میزان قند، چربی‌های اشباع و غذاهای فرآوری‌شده) رابطه مستقیم وجود دارد.
چرا غذا مهم است؟
دانش‌آموزان درصد قابل ملاحظه‌ای از جمعیت در حال رشد را تشكیل می‌دهند. آن‌ها به علت خصوصیات جسمانی و روانی بسیار آسیب‌پذیر و از طرف دیگر مستعد فراگیری هستند. تأمین غذای سالم و بهداشتی و جبران كمبودهای غذایی احتمالی در سنین مدرسه، كودكان و نوجوانان را برای گذراندن موفقیت‌آمیز دوران تحصیل یاری می‌رساند. از طرفی تغذیه مناسب به‌خاطر تأثیر بر فعالیت‌های ذهنی و هوشی دانش‌آموز بازده آموزشی مدرسه را نیز ارتقا می‌دهد.
نتایج یک مطالعه در سال 87 نشان داد 6.9 درصد از دانش‌آموزان بدون صرف صبحانه به مدرسه می‌رفتند. 17.7 درصد آن‌ها هم غذای میان‌وعده مصرف نمی‌كردند. الگوی مصرف صبحانه برای 45.7 درصد از دانش‌آموزان نان، پنیر و چای و حدود 42 درصد شیركاكائو بود. مصرف میان‌وعده بیسكوئیت وكلوچه 47.8 درصد و میوه و آبمیوه 38.9 درصد بود. گزارش دیگری در سال ۱۳۹۶، آماری منتشر کرده مبنی بر اینکه ۳.۶ درصد دانش‌آموزان ایرانی هر روز صبحانه نمی‌خورند.
طبق یافته‌های این تحقیقات، با وجود آموزش‌های لازم توسط مربیان بهداشت مدارس به دانش‌آموزان هنوز باید اهمیت صبحانه به‌عنوان اصلی‌ترین وعده غذایی و همچنین خوردن میان‌وعده و اجتناب از مصرف غذاهای غیرمجاز برای كودكان، والدین و آموزگاران شرح داده شود.
گزارش‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس و مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که سهم خوراک کافی و مقوی در خانواده‌ها پایین آمده است. تورم و گرانی ناشی از آن، مواد غذایی مفیدتر را ربوده و غذاهای بی‌ارزش را باقی گذاشته است. در چنین شرایطی تغذیه یک دانش‌آموز برای خانواده هزینه‌های سنگینی دارد. اگر کالری‌های مورد نیاز دانش‌آموزان بخواهد فراهم شود، حداقل درآمد کفاف آن را نمی‌دهد.
صبحانه دانش‌آموزان به مسائل زیادی مانند اقتصاد خانوار، فرهنگ مصرف مواد غذایی، سیاست‌گذاری‌های نظام سلامت و حمایت‌های اجتماعی مرتبط است. برطرف کردن عوامل ایجادکننده این معضل از این جهت اهمیت دارد که به گواه مطالعات، بخش مهمی از کسب نمرات پـایین‌تر در تـست‌های هوش ناشی از فقر غذایی دانش‌آموزان است. از این جهت تغذیه مناسب یکی از اضلاع این چندوجهی است که ساماندهی تغذیه مناسب کودکان در مدارس را ضروری می‌کند.
تجربه‌های جهانی صبحانه مدرسه
اهمیت صبحانه سالم دانش‌آموزان در سراسر جهان به خوبی شناخته شده است. برنامه‌هایی مانند «صبحانه رایگان مدرسه» در بریتانیا و آمریکا نشان داده‌اند که فراهم کردن وعده‌های غذایی سالم نه‌تنها سلامت کودکان را ارتقا می‌دهد، بلکه غیبت و تأخیر در مدرسه را کاهش می‌دهد و رفتارهای اجتماعی دانش‌آموزان را بهبود می‌بخشد. مرکز «کارت امتیازی صبحانه مدارس» در ایالات متحده به‌طور مستمر اثرات این برنامه‌ها را رصد می‌کند و گزارش‌های سالانه آن ارتباط مثبت میان دسترسی به صبحانه رایگان یا ارزان با بهبود نمرات آزمون، کاهش مشکلات انضباطی و غیبت را تأیید می‌کند. در بریتانیا، سازمان خیریه «اعلام علیه فقر» به هزینه‌های پنهان تحصیل، از جمله تغذیه سالم، می‌پردازد و نشان می‌دهد که فقر خانواده‌ها کودکان را مجبور به مصرف غذاهای ارزان و کم‌انرژی می‌کند که اثر منفی بر سلامت و یادگیری دارد. کمپین مارکوس رشفورد، فوتبالیست بریتانیایی، نمونه‌ای از تأثیر چهره‌های شناخته‌شده در جلب توجه رسانه‌ای و گسترش برنامه‌های غذایی رایگان است. در سطح بین‌المللی، اتحادیه‌های جهانی مانند یونیسف و برنامه جهانی غذا برای اجرای برنامه‌های غذایی مدرسه‌ای در کشورهای کم‌درآمد و مناطق بحران‌زده فعال هستند. در هندوستان، طرح میان‌وعده مدارس، وعده ناهار رایگان را برای تعداد زیادی از دانش‌آموزان فراهم می‌کند، و برنامه «تغذیه مدارس غنا» با حمایت از تولید محلی، میزان حضور کودکان در مدارس را افزایش می‌دهد هرچند با چالش‌هایی مانند تأخیر پرداخت و زیرساخت ضعیف مواجه است. در آمریکای لاتین و کارائیب، حدود ۸۰ میلیون کودک تحت پوشش برنامه‌های غذایی مدارس بوده‌اند. در ایران، تحقیقات نشان می‌دهد مصرف نوشابه، شیرینی و تنقلات کم‌مغذی میان دانش‌آموزان بالا است و کمبود ریزمغذی‌ها، کم‌خونی و سوءتغذیه در برخی گروه‌های سنی از جمله دانش‌آموزان شایع است، که نیاز به اقدامات حمایتی و فرهنگ‌سازی غذایی را برجسته می‌کند.
ارسال دیدگاه
