تهران در آستانه ورشکستی آب
محمد رضوانی روزنامه نگار
تابستان ۱۴۰۴ تهران با بحران کم‌سابقه‌ای در تأمین برق و آب همراه شده و به ویژه در حوزۀ تأمین آب تا نیمه شهریور عملا سدهای ماملو و سپس کرج از مدار تأمین آب شرب تهران خارج خواهند شد. مصرف برق نیز در برخی روزهای خرداد از ۵۶ هزار مگاوات فراتر رفت و کسری ظرفیت نیروگاهی و افزایش دمای هوا شرایط را بحرانی‌تر کرده است. در این میان پیشنهاد تعطیلی یک‌روزه ادارات دولتی در روزهای چهارشنبه برای ۸ هفته پیاپی از سوی وزارت نیرو با هدف کاهش مصرف انرژی مطرح شد. اما اینکه این تصمیم چه تبعاتی به همراه خواهد داشت و تا چه اندازه ممکن است اثرگذار واقع شود موضوعی است که در پژوهش‌های متعددی مورد واکاوی قرار گرفته است. در ادامه نتایج یکی از این مطالعات به صورت اجمالی مرور شده است.
سیمای آب تهران
حجم آب تولیدی سالانه برای شرب شهر تهران برابر با 1099 میلیون مترمکعب است که در هفت موضع تصفیه می‌شود. در سنوات گذشته و در سال‌های خشک، 561 میلیون مترمکعب (55 درصد) آب تهران از منابع آب سطحی پنج سد (لار، لتیان، طالقان، امیرکبیر و ماملو) و 458 میلیون مترمکعب از محل 687 حلقه چاه تأمین می‌شد. تولید آب برای شهر تهران در روزهای اوج مصرف با 46.3 مترمکعب بر ثانیه معادل 4 میلیون مترمکعب در شبانه‌روز برابر است. تا نیمه تیرماه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ذخیره آب سدهای تأمین آب شرب تهران مجموعاً 273 میلیون مترمکعب (38 درصد) کاهش یافته و در مقایسه با شرایط میانگین نرمال با 494 میلیون مترمکعب (53 درصد) کاهش داشته است. در شرایط فعلی مصرف و البته هدررفت، تا پایان سال آبی جاری (31 شهریور 1404) پیش بینی می‌شود تهران به 260 میلیون مترمکعب (تأمین روزانه 4 میلیون مترمکعب در ایام پیک تابستان) تولید آب نیاز داشته باشد. برآوردهای پیشین شرکت آب منطقه‌ای تهران نشان می‌دهد با سناریوی تأمین در سال‌های خشک (561 میلیون مترمکعب در سال) از 15 تیر تا پایان شهریور 1404 (پایان سال آبی)، مجموعاً به 140 میلیون مترمکعب ذخیره مفید در سدهای تأمین آب شرب تهران نیاز است.
ارزیابی تأثیر تعطیلی چهارشنبه‌ها
بر مبنای تحلیل داده‌های سالنامۀ آماری نظام اداری کشور(1401) و سالنامۀ آماری آموزش و پرورش(1401)، گروه هدف این طرح با فرض در نظر گرفتن استان تهران با کسر کارکنان آموزشی وزارت آموزش و پرورش، در مجموع 260 هزار نفر است. اگر سیاست متمرکز بر شهر تهران باشد، این جمعیت کمتر نیز خواهد شد.
در ماه‌های مرداد و شهریور، بخش بزرگی از کارکنان دولت ازجمله معلمان و دانشگاهیان عملاً در حالت تعطیل یا غیرفعال هستند. بر مبنای تحلیل داده‌های سالنامۀ نظام اداری، این جمعیت در کل استان تهران بیش از 90 هزار نفر است و لذا اثر سیاست جدید بر مصرف این جمعیت ناچیز است.
سناریوهای احتمالی
طبق گزارش وزارت نیرو در طول دوره جنگ 12 روزه، در نیمه شمالی شهر تهران مصرف آب به میزان 57 درصد و در نیمه جنوبی شهر تهران 10 درصد کاهش داشته است، میانگین 34.5 درصد (معادل 1.2 میلیون مترمکعب در شبانه‌روز) برای کل شهر تهران. بر این مبنا وزارت نیرو پیشنهاد افزایش یک روزه تعطیلات اخر هفته را در روز چهارشنبه به مدت هشت هفته (تا پایان سال آبی) به هیئت وزیران ارائه داده است.
مقایسه شرایط نه جنگ و نه صلح فعلی کشور با شرایط فشار جنگ تحمیلی 12 روزه برای شبیه‌سازی حرکت جمعیت تهران به شمال کشور و یا سایر مناطق کشور قیاس درستی نیست. در شرایط فشار جنگ، شهروندان در هر صورتی با هر وسیله و به هر قیمتی حاضر به جابجائی هستند. در حالی که در شرایط فعلی نه جنگ و نه صلح اولویت مردم بر حل مسائل معیشتی است و لزوما حاضر نیستند برای مسافرت در آخر هفته هزینه کنند. لذا فرض اضافه شدن یک روز به تعطیلات آخر به عنوان مشوق مسافرت به خارج تهران برای کاهش مصرف آب، فرضیه بدون پشتوانه‌ای است. جدول زیر حالت‌های مختلفی که میتوان برای این موضوع در نظر گرفت را نشان می‌دهد:
حتی در صورت اجرای دقیق ایده افزایش تعطیلات آخر هفته و وقوع سناریوی خوشبینانه، مصرف آب تهران معادل 1۴ درصد کاهش خواهد یافت. این میزان در برابر کسری مخزن سدهای ماملو و کرج پاسخگو نخواهد بود.
جابه جایی ساعت پیک مصرف
به طور کلی سیاست پیشنهادی در حوزۀ آب تقریباً بی‌اثر است. از یک سو، مصرف آب در ادارات در نسبت با برق از مصرف خانگی آب بسیار پایین‌تر است و از سویی دیگر پیک مصرف آب خانگی در تابستان در ساعات 5 بعدازظهر تا 11 شب اتفاق می افتد که تعطیلی ادارات عملاً تاثیری بر پیک مصرف در این بازه زمانی ندارد زیرا الگوی مصرف آب در تهران بسیار بالاست و افراد در روزهای تعطیل معمولا دیرتر از خواب بیدار می شوند و پیک مصرف دیرتر شروع می شود و بنابر این پیک مصرف جابجا می شود اما حجم مصرف تغییری نخواهد کرد و به عبارت دیگر از آنجا که مصرف خانگی با الگوی رفتاری افراد وابستگی دارد پایدار است و به راحتی قابل تغییر نیست.
انتقال بحران آب به دیگر شهرها
در ایام جنگ اخیر، جمعیت قابل‌توجهی از تهران به شهرهای دیگر جابه‌جا شدند، تا جایی که برای مثال فرماندار ساوه اعلام کرد جمعیت ساوه تا پنج برابر ظرفیت تأمین آب شهری افزایش یافته است. شهرهای گیلان، اصفهان و سایر مناطق نیز با شرایط مشابهی مواجه شده‌اند. بنابراین حتی اگر سیاست تعطیلی چهارشنبه‌ها کمی از فشار مصرف آب تهران بکاهد، این بحران می‌تواند به سایر شهرها منتقل شود.
ارزیابی تأثیر تعطیلی چهارشنبه‌ها بر کاهش مصرف برق
برآوردها نشان می‌دهد ادارات دولتی تهران در ساعات اوج مصرف تابستان، سهمی بین ۱۰ تا ۱۵ درصدی از مصرف برق شهر را دارند. بخش قابل‌توجهی از این مصرف مربوط به سامانه‌های سرمایشی در ساختمان‌های اداری است. بنابر اعلام شرکت توزیع برق تهران در سال 1403 ؛ تعطیلی ادارات شهر تهران روزانه هزار مگاوات ساعت، مصرف را کاهش می دهد. تجربه تعطیلی ادارات در سال‌های گذشته (مثلاً در بحران گاز) کاهش چند هزار مگاواتی بار شبکه را نشان داده است.
با این حال، پیش‌بینی می‌شود در پیشنهاد تعطیلی روزهای چهارشنبه، مصرف انرژی در منازل و فضاهای تفریحی افزایش یافته، جایگزین مصرف اداری شود و صرفه‌جویی خالص کاهش یابد. بنابراین با این سیاست مشکل برق به‌طور ساختاری حل نمی‌شود و تنها با انتقال نوع مصرف مواجه خواهیم بود.
بر مبنای ترازنامۀ انرژی در حوزه‌های مصرف برق خانگی، تجاری و عمومی، صنعت، حمل و نقل، کشاورزی و سایر مصارف توزیع حدودا 15 درصد از مصرف به بخش تجاری و عمومی مرتبط است و از این بین مصرف تجاری به مراتب بالاتر است. این در حالی است که اگر این مصرف به مصرف خانگی تبدیل شود، با افزایش مصرف مواجه خواهیم شد.
ارزیابی تأثیرات پیشنهاد تعطیلی
از سوی دیگر با این وضعیت آثار متعددی برجا خواهد گذاشت که از جمله آنها میتوان به مواردی چون افزایش ناترازی بنزین، آسیب به مشاغل خدماتی و خرد شهری، آسیب بهشهرهای مقصد،کاهش بهره وری نظاماداری، ایجاد ناامنی، تعطیلی مضاعف اشاره کرد. بر این اساس برخی سیاست‌های پیشنهادی جایگزین در این زمینه قابل ارائه است که از جمله آنها موارد زیر است:
1- ممنوعیت آبیاری فضای سبز با آب زیرزمینی حیاتی برای این ایام: بنا بر اعلام وزارت نیرو مصرف فضای سبز شهر تهران سالانه بین 100 تا 120 میلیون مترمکعب عمدتاً از منابع آب سفره‌های زیرزمینی است. این در حالیست که در صورت اجرای پیشنهادات طی چهار سال گذشته برای حذف این برداشت و انتقال مصرف فضای سبز به منابع آب پساب امکان مهار بحران وجود داشت.
2- تمرکز رفع ناترازی آب شرب تهران بر طرح انتقال آب از سد طالقان به تهران
3- تمرکز بر مدیریت تقاضای آب: هدررفت قابل کاهش سالانه 251 میلیون مترمکعب آب تصفیه‌شده بعد از 8 تصفیه‌خانه آب استان تهران قبل از رسیدن به دست مصرف‌کننده از موضوعاتی است که متخصصین بارها تذکر داده‌اند.از سوی دیگر سالانه 330 میلیون مترمکعب از آب تصفیه‌شده گران قیمت شهر تهران به عنوان آب بدون درآمد از چرخه خارج می‌شود
موضوع بسیار مهم که در تمامی اسناد بررسی شده از دو جلسه عمومی شورای عالی آب در دولت چهاردهم، جلسه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان تهران در حضور رئیس‌جمهور و مصوبه مورخ 27 اسفند 1403 هیئت وزیران مشخص است حتی سخنی از کاهش 251 میلیون مترمکعب هدررفت قابل کاهش توسط وزارت نیرو به میان نیامده، چه آنکه بخواهد تصمیماتی اعم از تصویب اعتبار و اجرای پروژه‌های شناسایی گلوگاه‌های اصلی کاهش هدررفت شبکه توزیع آب شهری گرفته شود. مسئله‌ای که صرفاً به دلیل عدم جذابیت این دست از پروژه‌ها برای پیمانکاران تصمیم‌گیر برای وزارت نیرو در پشت پروژه‌های انتقال آب از سد طالقان، سد لار، سد نمرود و حتی اخیراً سد هراز و ارتفاعات دوهزار و سه هزار شهرستان تنکابن و تا دریای عمان به تهران پنهان نگه داشته می‌شوند.
در مجموع این سیاست:
اثر خالص اندکی دارد و صرفاً باعث جابجایی پیک مصرف، تغییر الگوی زمانی، انتقال بحران انرژی به سایر شهرها و سایر حوزه‌های انرژی می‌شود.
پیامدهای منفی متعدد برای اشتغال، عدالت اداری، رفاه شهری، سلامت اقتصادی و امنیت شهری دارد؛
نوعی «انتقال بحران از وزارت نیرو به سایر حوزه‌ها» است؛ در واقع به نظر می‌رسد وزارت نیرو به‌جای حل مسئله ناترازی، ناخواسته مسئولیت بحران را به بخش‌های دیگر دولت منتقل خواهد کرد.
سیمای آب تهران
حجم آب تولیدی سالانه برای شرب شهر تهران برابر با 1099 میلیون مترمکعب است که در هفت موضع تصفیه می‌شود. در سنوات گذشته و در سال‌های خشک، 561 میلیون مترمکعب (55 درصد) آب تهران از منابع آب سطحی پنج سد (لار، لتیان، طالقان، امیرکبیر و ماملو) و 458 میلیون مترمکعب از محل 687 حلقه چاه تأمین می‌شد. تولید آب برای شهر تهران در روزهای اوج مصرف با 46.3 مترمکعب بر ثانیه معادل 4 میلیون مترمکعب در شبانه‌روز برابر است. تا نیمه تیرماه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ذخیره آب سدهای تأمین آب شرب تهران مجموعاً 273 میلیون مترمکعب (38 درصد) کاهش یافته و در مقایسه با شرایط میانگین نرمال با 494 میلیون مترمکعب (53 درصد) کاهش داشته است. در شرایط فعلی مصرف و البته هدررفت، تا پایان سال آبی جاری (31 شهریور 1404) پیش بینی می‌شود تهران به 260 میلیون مترمکعب (تأمین روزانه 4 میلیون مترمکعب در ایام پیک تابستان) تولید آب نیاز داشته باشد. برآوردهای پیشین شرکت آب منطقه‌ای تهران نشان می‌دهد با سناریوی تأمین در سال‌های خشک (561 میلیون مترمکعب در سال) از 15 تیر تا پایان شهریور 1404 (پایان سال آبی)، مجموعاً به 140 میلیون مترمکعب ذخیره مفید در سدهای تأمین آب شرب تهران نیاز است.
ارزیابی تأثیر تعطیلی چهارشنبه‌ها
بر مبنای تحلیل داده‌های سالنامۀ آماری نظام اداری کشور(1401) و سالنامۀ آماری آموزش و پرورش(1401)، گروه هدف این طرح با فرض در نظر گرفتن استان تهران با کسر کارکنان آموزشی وزارت آموزش و پرورش، در مجموع 260 هزار نفر است. اگر سیاست متمرکز بر شهر تهران باشد، این جمعیت کمتر نیز خواهد شد.
در ماه‌های مرداد و شهریور، بخش بزرگی از کارکنان دولت ازجمله معلمان و دانشگاهیان عملاً در حالت تعطیل یا غیرفعال هستند. بر مبنای تحلیل داده‌های سالنامۀ نظام اداری، این جمعیت در کل استان تهران بیش از 90 هزار نفر است و لذا اثر سیاست جدید بر مصرف این جمعیت ناچیز است.
سناریوهای احتمالی
طبق گزارش وزارت نیرو در طول دوره جنگ 12 روزه، در نیمه شمالی شهر تهران مصرف آب به میزان 57 درصد و در نیمه جنوبی شهر تهران 10 درصد کاهش داشته است، میانگین 34.5 درصد (معادل 1.2 میلیون مترمکعب در شبانه‌روز) برای کل شهر تهران. بر این مبنا وزارت نیرو پیشنهاد افزایش یک روزه تعطیلات اخر هفته را در روز چهارشنبه به مدت هشت هفته (تا پایان سال آبی) به هیئت وزیران ارائه داده است.
مقایسه شرایط نه جنگ و نه صلح فعلی کشور با شرایط فشار جنگ تحمیلی 12 روزه برای شبیه‌سازی حرکت جمعیت تهران به شمال کشور و یا سایر مناطق کشور قیاس درستی نیست. در شرایط فشار جنگ، شهروندان در هر صورتی با هر وسیله و به هر قیمتی حاضر به جابجائی هستند. در حالی که در شرایط فعلی نه جنگ و نه صلح اولویت مردم بر حل مسائل معیشتی است و لزوما حاضر نیستند برای مسافرت در آخر هفته هزینه کنند. لذا فرض اضافه شدن یک روز به تعطیلات آخر به عنوان مشوق مسافرت به خارج تهران برای کاهش مصرف آب، فرضیه بدون پشتوانه‌ای است. جدول زیر حالت‌های مختلفی که میتوان برای این موضوع در نظر گرفت را نشان می‌دهد:
حتی در صورت اجرای دقیق ایده افزایش تعطیلات آخر هفته و وقوع سناریوی خوشبینانه، مصرف آب تهران معادل 1۴ درصد کاهش خواهد یافت. این میزان در برابر کسری مخزن سدهای ماملو و کرج پاسخگو نخواهد بود.
جابه جایی ساعت پیک مصرف
به طور کلی سیاست پیشنهادی در حوزۀ آب تقریباً بی‌اثر است. از یک سو، مصرف آب در ادارات در نسبت با برق از مصرف خانگی آب بسیار پایین‌تر است و از سویی دیگر پیک مصرف آب خانگی در تابستان در ساعات 5 بعدازظهر تا 11 شب اتفاق می افتد که تعطیلی ادارات عملاً تاثیری بر پیک مصرف در این بازه زمانی ندارد زیرا الگوی مصرف آب در تهران بسیار بالاست و افراد در روزهای تعطیل معمولا دیرتر از خواب بیدار می شوند و پیک مصرف دیرتر شروع می شود و بنابر این پیک مصرف جابجا می شود اما حجم مصرف تغییری نخواهد کرد و به عبارت دیگر از آنجا که مصرف خانگی با الگوی رفتاری افراد وابستگی دارد پایدار است و به راحتی قابل تغییر نیست.
انتقال بحران آب به دیگر شهرها
در ایام جنگ اخیر، جمعیت قابل‌توجهی از تهران به شهرهای دیگر جابه‌جا شدند، تا جایی که برای مثال فرماندار ساوه اعلام کرد جمعیت ساوه تا پنج برابر ظرفیت تأمین آب شهری افزایش یافته است. شهرهای گیلان، اصفهان و سایر مناطق نیز با شرایط مشابهی مواجه شده‌اند. بنابراین حتی اگر سیاست تعطیلی چهارشنبه‌ها کمی از فشار مصرف آب تهران بکاهد، این بحران می‌تواند به سایر شهرها منتقل شود.
ارزیابی تأثیر تعطیلی چهارشنبه‌ها بر کاهش مصرف برق
برآوردها نشان می‌دهد ادارات دولتی تهران در ساعات اوج مصرف تابستان، سهمی بین ۱۰ تا ۱۵ درصدی از مصرف برق شهر را دارند. بخش قابل‌توجهی از این مصرف مربوط به سامانه‌های سرمایشی در ساختمان‌های اداری است. بنابر اعلام شرکت توزیع برق تهران در سال 1403 ؛ تعطیلی ادارات شهر تهران روزانه هزار مگاوات ساعت، مصرف را کاهش می دهد. تجربه تعطیلی ادارات در سال‌های گذشته (مثلاً در بحران گاز) کاهش چند هزار مگاواتی بار شبکه را نشان داده است.
با این حال، پیش‌بینی می‌شود در پیشنهاد تعطیلی روزهای چهارشنبه، مصرف انرژی در منازل و فضاهای تفریحی افزایش یافته، جایگزین مصرف اداری شود و صرفه‌جویی خالص کاهش یابد. بنابراین با این سیاست مشکل برق به‌طور ساختاری حل نمی‌شود و تنها با انتقال نوع مصرف مواجه خواهیم بود.
بر مبنای ترازنامۀ انرژی در حوزه‌های مصرف برق خانگی، تجاری و عمومی، صنعت، حمل و نقل، کشاورزی و سایر مصارف توزیع حدودا 15 درصد از مصرف به بخش تجاری و عمومی مرتبط است و از این بین مصرف تجاری به مراتب بالاتر است. این در حالی است که اگر این مصرف به مصرف خانگی تبدیل شود، با افزایش مصرف مواجه خواهیم شد.
ارزیابی تأثیرات پیشنهاد تعطیلی
از سوی دیگر با این وضعیت آثار متعددی برجا خواهد گذاشت که از جمله آنها میتوان به مواردی چون افزایش ناترازی بنزین، آسیب به مشاغل خدماتی و خرد شهری، آسیب بهشهرهای مقصد،کاهش بهره وری نظاماداری، ایجاد ناامنی، تعطیلی مضاعف اشاره کرد. بر این اساس برخی سیاست‌های پیشنهادی جایگزین در این زمینه قابل ارائه است که از جمله آنها موارد زیر است:
1- ممنوعیت آبیاری فضای سبز با آب زیرزمینی حیاتی برای این ایام: بنا بر اعلام وزارت نیرو مصرف فضای سبز شهر تهران سالانه بین 100 تا 120 میلیون مترمکعب عمدتاً از منابع آب سفره‌های زیرزمینی است. این در حالیست که در صورت اجرای پیشنهادات طی چهار سال گذشته برای حذف این برداشت و انتقال مصرف فضای سبز به منابع آب پساب امکان مهار بحران وجود داشت.
2- تمرکز رفع ناترازی آب شرب تهران بر طرح انتقال آب از سد طالقان به تهران
3- تمرکز بر مدیریت تقاضای آب: هدررفت قابل کاهش سالانه 251 میلیون مترمکعب آب تصفیه‌شده بعد از 8 تصفیه‌خانه آب استان تهران قبل از رسیدن به دست مصرف‌کننده از موضوعاتی است که متخصصین بارها تذکر داده‌اند.از سوی دیگر سالانه 330 میلیون مترمکعب از آب تصفیه‌شده گران قیمت شهر تهران به عنوان آب بدون درآمد از چرخه خارج می‌شود
موضوع بسیار مهم که در تمامی اسناد بررسی شده از دو جلسه عمومی شورای عالی آب در دولت چهاردهم، جلسه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان تهران در حضور رئیس‌جمهور و مصوبه مورخ 27 اسفند 1403 هیئت وزیران مشخص است حتی سخنی از کاهش 251 میلیون مترمکعب هدررفت قابل کاهش توسط وزارت نیرو به میان نیامده، چه آنکه بخواهد تصمیماتی اعم از تصویب اعتبار و اجرای پروژه‌های شناسایی گلوگاه‌های اصلی کاهش هدررفت شبکه توزیع آب شهری گرفته شود. مسئله‌ای که صرفاً به دلیل عدم جذابیت این دست از پروژه‌ها برای پیمانکاران تصمیم‌گیر برای وزارت نیرو در پشت پروژه‌های انتقال آب از سد طالقان، سد لار، سد نمرود و حتی اخیراً سد هراز و ارتفاعات دوهزار و سه هزار شهرستان تنکابن و تا دریای عمان به تهران پنهان نگه داشته می‌شوند.
در مجموع این سیاست:
اثر خالص اندکی دارد و صرفاً باعث جابجایی پیک مصرف، تغییر الگوی زمانی، انتقال بحران انرژی به سایر شهرها و سایر حوزه‌های انرژی می‌شود.
پیامدهای منفی متعدد برای اشتغال، عدالت اداری، رفاه شهری، سلامت اقتصادی و امنیت شهری دارد؛
نوعی «انتقال بحران از وزارت نیرو به سایر حوزه‌ها» است؛ در واقع به نظر می‌رسد وزارت نیرو به‌جای حل مسئله ناترازی، ناخواسته مسئولیت بحران را به بخش‌های دیگر دولت منتقل خواهد کرد.
ارسال دیدگاه
