مطابق قانون تأمین‌اجتماعی، در حال حاضر، میانگین دو سال پایانی بیمه‌پردازی در این نهاد بیمه‌ای ملاک محاسبه مستمری دوره بازنشستگی بیمه‌شدگان سازمان تأمین‌اجتماعی است. به این ترتیب، میزان پرداخت حق بیمه بر اساس حقوق اعلامی ‌در لیست‌های ماهانه در سال‌های بیمه‌پردازی، به غیر از دو سال آخر، تأثیری در محاسبه حقوق دوره بازنشستگی افراد ندارد. این روند به دلایل مختلف، نظیر امکان ثبت دستمزد واقعی، انتفاع هم‌زمان بیمه‌شدگان، کارفرمایان قانون‌مدار و سازمان تأمین‌اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.

یک پیشنهاد اصلاحی
مدیرعامل سازمان تأمین‌اجتماعی، در راستای اجرای اصلاحات مورد نظر در دوره جدید مدیریتی، با ارائه پیشنهادی در ارتباط با تغییر نحوه محاسبه حقوق دوران بازنشستگی بیمه‌شدگان این سازمان، انتفاع چندوجهی این نهاد بیمه‌ای، کارفرمایان، بیمه‌شدگان و بازنشستگان را هدف‌گذاری کرده است.
به این ترتیب، مصطفی سالاری در هفدهم بهمن‌ماه، با اشاره به طرح پیشنهاد فرمول محاسبه مستمری به صورت اختیاری و امتیازی، گفت: «طبق قوانین فعلی، میانگین دستمزد دو سال آخر بیمه‌پردازان ملاک محاسبه و برقراری مستمری متقاضیان بازنشستگی است و هرگونه تغییر در این فرمول بر عهده قانون‌گذار است. آنچه ما به‌عنوان یک پیشنهاد جهت هم‌فکری و بیان دیدگاه‌های کارشناسی شرکای اجتماعی مطرح کردیم، حتی در صورت جمع‌بندی نهایی و طی فرایندهای لازم در مراجع مربوطه و اجرایی شدن، باز هم یک فرایند اختیاری برای بیمه‌شدگان خواهد بود.»
او افزود: «طبق این فرمول پیشنهادی، سنوات بیمه‌پردازی افراد با حداقل دستمزد همان سال ضریب‌گیری است و از ضریب تمام مدت بیمه‌پردازی میانگین گرفته و در حداقل حقوق سال درخواست بازنشستگی ضرب خواهد شد. به‌طور معمول، نتایج بررسی نشان می‌دهد که مبلغ حاصل از این فرمول بیشتر از میانگین دو سال آخر بیمه‌شده طبق فرمول فعلی است، زیرا در محاسبه دو سال پایانی، سال ماقبل درخواست بازنشستگی به‌روزرسانی نمی‌شود اما در حالت پیشنهادی، تمام سنوات بیمه‌پردازی به‌روزرسانی و با نرخ روز محاسبه می‌شود.»
سالاری در ادامه توضیح داد: «اگر مبلغ مستمری به دست آمده با این فرمول پیشنهادی، از محاسبه با فرمول فعلی دو سال آخر مبلغ بیشتری شد، تأمین‌اجتماعی مبلغ بیشتر را برقرار می‌کند. همچنین، در صورت برآورد مبلغ مستمری کمتر از میزان محاسبه با میانگین دو سال آخر، اجباراً مبلغ کمتر برای بیمه‌شده اعمال نمی‌شود و بیشترین مبلغ حاصل از فرمول‌های قدیم یا جدید به‌عنوان حقوق بازنشستگی لحاظ می‌شود.»
به گفته مدیر عامل سازمان تأمین‌اجتماعی، فرمول پیشنهادی تغییر روش محاسبه حقوق مستمری بازنشستگان یک فرایند اختیاری است و اصلاً به این معنی نیست که می‌خواهیم کمتر از میانگین دو سال آخر به بازنشسته بدهیم. اگر فرد به هر دلیلی متضرر شد، بدون هیچ مانعی از این امکان استفاده نمی‌کند و اگر هم به نفع او بود، سازمان مشکلی برای اعمال و برقراری مستمری با مبلغ بیشتر حاصل از این فرمول ندارد.
سالاری ارائه این فرمول را هم به نفع کارگر و بیمه‌پرداز، و هم به نفع کارفرما، و در نهایت موجب تأمین منافع سازمان تأمین‌اجتماعی می‌داند، زیرا تأکید و حساسیت بیمه‌پرداز به ثبت مزد واقعی جهت بهره‌مندی از مستمری بهتر، نیاز به مداخله فیزیکی و بازرسی کارگاهی یا دفاتر و ایجاد نارضایتی‌ احتمالی برای فعالان محیط کسب و کار را منتفی، و افزایش درآمد سازمان و خدمت‌رسانی بهتر را فراهم می‌کند. امکان استفاده از نتایج این فرمول نیز بعد از تصویب و اجرایی شدن آن خواهد بود، زیرا طبق قواعد این صندوق، نمی‌توان از محل حق بیمه دریافت نشده سال‌های قبل، پرداختی مضاعفی ایجاد کرد.

لزوم اصلاح فرایند محاسبه
بر اساس ماده ۷۷ قانون تأمین‌اجتماعی، فرمول برقراری حقوق بازنشستگی در این سازمان کاملاً مشخص و به شرح ۳۰ ÷ سنوات خدمتی × میانگین دستمزد ۲ سال آخر است.
روش فعلی محاسبه مستمری دوره بازنشستگی در سازمان تأمین‌اجتماعی مبتنی بر میانگین دو سال آخر اشتغال و بیمه‌پردازی است. اکنون برخی بیمه‌شدگان به واسطه این فرمول با افزایش حقوق در دو سال آخر، مستمری بیشتری دریافت می‌کنند. همین مسئله دلیل قابل‌توجهی برای تغییر نحوه محاسبه مستمری بازنشستگی محسوب می‌شود. به این ترتیب، اصلاح روش مذکور و تأکید بر اجرای مبنای میانگین تمام سنوات کاری برای محاسبه حقوق بازنشستگی، مورد استقبال کارشناسان، بیمه‌پردازان و بازنشستگان است.
همچنین برقراری بستری جهت اعلام دستمزد واقعی، کاهش فرار بیمه‌ای، رشد احتمالی حقوق بازنشستگی افراد، افزایش منابع تأمین‌اجتماعی ناشی از مزد واقعی و بسیاری موارد دیگر را می‌توان از مزایای انجام اصلاحات در حوزه روش محاسبه حقوق بازنشستگان دانست.
رضایتمندی بیشتر شرکای اجتماعی، برقراری عدالت دستمزدی، رشد وصولی بیمه اجتماعی فعالان کار و تولید و در نهایت، بهبود وضعیت ارائه خدمات به جامعه تحت پوشش را باید از مزایای احتمالی تحقق تغییرات اصلاحی و اجرای مدل پیشنهادی در قالب محاسبه میانگین به‌روزرسانی شده تمام سنوات بیمه‌پردازی برای تعیین حقوق و مستمری بازنشستگان تأمین‌اجتماعی به شمار آورد.

کاهش فرار بیمه‌ای
بر اساس داده‌های تأمین‌اجتماعی، همواره به دلیل فرارهای بیمه‌ای، بخش قابل‌توجهی از منابع پیش‌بینی‌شده این سازمان در حوزه وصول محقق نمی‌شود. این رویه آسیب‌های فراوانی برای این نهاد بیمه‌گر اجتماعی به دنبال داشته است. علیرضا حیدری، کارشناس حوزه بیمه‌های اجتماعی در گفت‌وگو با آتیه‌ نو، علاوه بر مسائل فرهنگی، یکی از راهکارهای کاهش فرار بیمه‌ای را مبنای محاسباتی بلندمدت در حوزه برقراری حقوق بازنشستگی می‌داند.
به اعتقاد او، بخشی از راهکارهای جلوگیری از فرارهای بیمه‌ای نمود فرهنگی دارد و به همین دلیل باید نیروی کار را از مزایای متنوع و گسترده بیمه‌پردازی بر اساس دستمزد واقعی مشمول حق بیمه، نظیر رشد حقوق بازنشستگی و خدمات درمان آگاه کرد.
حیدری در ادامه، با بیان اینکه اکنون مأخذ محاسبه پرداخت مستمری بازنشستگی در شروع این برقراری، میانگین پرداخت ماهانه حق بیمه دو سال پایانی دوره بیمه‌پردازی است، گفت: «شاید مبنای محاسباتی در طول سال‌های طولانی‌تر را بتوان سازوکار پیشگیری از فرار بیمه‌ای و افزایش اعلام دستمزد واقعی دانست.»
این کارشناس حوزه تأمین‌اجتماعی اضافه کرد: «پیش از این در یک بازه زمانی، مبنای محاسبات بازنشستگی پرداخت حق بیمه در مدت پنج سال پایانی بیمه‌پردازی بود. بر اساس برنامه‌های توسعه، امکان افزایش سالانه یک سال به آن وجود داشت تا به این دلیل، حق بیمه پرداختی تمام‌شماری شده و حقوق بازنشستگی بر این مبنا محاسبه شود.»

تناسب آورده با حقوق بازنشستگی
تحقق موضوعاتی نظیر برقراری عدالت در حوزه مستمری بازنشستگان و تطبیق حقوق دوره بازنشستگی با میزان پرداخت حق بیمه در سنوات مختلف، از طریق اصلاح مدل محاسباتی حقوق بازنشستگان تأمین‌اجتماعی هدف‌گذاری شده است. به این معنی که، در فرمول جدید پیشنهادی حوزه محاسبه حقوق دوره بازنشستگی، ضریب پرداختی در سال‌های بیمه‌پردازی باید مبنای تعیین میزان مستمری بازنشستگان قرار گیرد.
اصغر آهنی‌ها، رئیس هیئت مدیره کانون عالی کارفرمایی ایران، با تأکید بر اینکه آورده شاغلان بیمه‌پرداز تأمین‌اجتماعی باید با برداشت آنان از منابع این سازمان در قالب ضریب تطبیق داشته باشد، به آتیه ‌نو گفت: «ضریب پرداختی می‌تواند مبنای برقراری حقوق و مستمری بازنشستگی محسوب شود؛ به این معنی که، اگر میانگین پرداخت حق بیمه نیروی کار به تأمین‌اجتماعی در دوران کاری وی (معادل هفت‌دهم) حداکثر حقوق بود، باید به همین میزان حقوق بازنشستگی دریافت کند. این محاسبه را باید با ضریب مورد سنجش قرار دهیم.»
عدالت مزدی و حقوق بازنشستگی عادلانه از دیگر مزایایی است که آهنی‌ها در راستای اجرای برقراری تناسب بین پرداختی حق بیمه و دریافتی حقوق بازنشستگی مورد اشاره قرار داد. او در این ارتباط بیان کرد: «تحقق این موضوع و دریافت حقوق بازنشستگی بیمه‌شدگان متناسب با میزان آورده و واریزی سهم حق بیمه آنان به تأمین‌اجتماعی، عدالت دستمزد، حق بیمه و حقوق بازنشستگی را برای این سازمان و کارگران بیمه‌پرداز به دنبال خواهد داشت.»
این فعال حوزه کار و تولید در ادامه، با بیان اینکه برآورد میزان مستمری بازنشستگی بیمه‌پردازان به صورت میانگین حقوق دریافتی دو سال پایانی بیمه‌پردازی، با اتکا به پرداخت‌های متفاوت در سال‌های متمادی منطقی و علمی ‌نیست، توضیح داد: «با وجود محاسبه میانگین دو سال آخر بیمه‌پردازی، در شرایط امروز، برای اعمال میانگین تعداد سال‌های بیشتر مبنای محاسبه حقوق بازنشستگی، امکان اعمال شیب ملایم محاسباتی در این حوزه باید در دستور کار باشد.»
او یادآور شد: «این میزان افزایش و نوع محاسبه حقوق بازنشستگی افراد، علاوه بر ارسال حق بیمه‌ها به شکل تک‌لیستی، منابع و آورده مناسبی را در اختیار تأمین‌اجتماعی قرار خواهد داد. در این صورت، تأمین‌اجتماعی قادر به ارائه خدمات گسترده‌تر و بهتر به شرکای اجتماعی و پیاده‌سازی ضریب منطقی در حقوق بازنشستگی افراد خواهد بود.»
بیمه‌پردازی بر اساس حداقل دستمزد مشمول حق بیمه به غیر از دو سال پایانی و افزایش دستمزد مشمول حق بیمه در این دو سال، و آسیب به منابع تأمین‌اجتماعی از دیگر موضوعاتی است که در ارتباط با ضرورت تغییر در نحوه محاسبه حقوق بازنشستگان تأمین‌اجتماعی مطرح می‌شود. آهنی‌ها در این‌باره گفت: «وقتی بیمه‌پرداز در بیش از ۲۰ سال فعالیت کاری بر اساس حداقل حقوق، حق بیمه به سازمان‌های بیمه‌ای پرداخته و در دو سال پایانی اشتغال، حداکثر حقوق را دریافت کند، و مستمری هم وی با محاسبه دو سال آخر بیمه‌پردازی پرداخت شود، فشار مضاعفی به صندوق‌های بازنشستگی وارد خواهد شد.»
رئیس هیئت‌مدیره کانون عالی کارفرمایی ایران افزود: «به همین منظور، باید اصلاح صندوق‌ها و سازمان‌های بازنشستگی در اولویت قرار گیرد تا یک فرد بازنشسته بر اساس میانگین پرداخت حق بیمه در تعداد سال‌های بیشتری مستمری دریافت کند.»

ضرورت اصلاحات بازنشستگی
لزوم اصلاح در فرایند بازنشستگی در کشور از دو دهه گذشته تاکنون از سوی کارشناسان این حوزه هشدار داده شده است. به این ترتیب، اصلاح رویه محاسبه حقوق بازنشستگی در تأمین‌اجتماعی به دلایل اشاره‌شده در ورود آسیب به تأمین‌اجتماعی و بیمه‌پردازان و مزایای ناشی از تغییر روش این فرایند در چارچوب اصلاحات پیشنهادی قرار می‌گیرد.
باید توجه داشت که در طول سال‌ها، مواردی همچون نحوه محاسبه مستمری‌ها، میزان پوشش بازماندگان، انواع معافیت‌ها، بازنشستگی‌های پیش از موعد، برخی قوانین اعمالی از سوی دولت و قوانین دارای بار مالی به صندوق‌ها باعث ایجاد یا تشدید ناترازی و ناپایداری صندوق‌های بازنشستگی شده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند در صورت عدم اعمال تغییرات جدی در رویه‌های اشاره‌شده، علاوه بر ناپایداری صندوق‌های بازنشستگی، اتکای این نهادها به دولت بیشتر خواهد شد.
در نهایت، بر اساس لایحه برنامه هفتم توسعه، دوره دستمزد مرجع محاسبه مستمری دوره بازنشستگی باید به پنج سال افزایش پیدا کند. استناد به این برنامه قانونی و توجه به منافع تأمین‌اجتماعی و شرکای این سازمان در قالب بیمه‌شدگان، کارفرمایان و بازنشستگان، دلایل قابل اتکایی برای اجرای اصلاح روش محاسباتی برای حقوق بازنشستگان این نهاد بیمه‌ای محسوب می‌شود.