صادرات لبنیات فرصت یا هشدار؟
محمد فربد سخنگوی انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی
رشد ۴۳ درصدی صادرات لبنیات ایران در ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن در حالی رخ داده که مصرف سرانه لبنیات در کشور تنها یک‌چهارم میانگین جهانی است. کاهش قدرت خرید خانوارها موجب شده بخشی از تولیدات لبنی به سمت بازارهای خارجی سوق یابد، در حالی که سلامت تغذیه‌ای جامعه داخلی در معرض تهدید قرار گرفته است.
ضعف ساختاری در نظام توزیع و ناتوانی برخی واحدهای لبنی در رساندن مؤثر محصولات به بازار، در سال‌های اخیر به تعطیلی زنجیره‌ای این واحدها منجر شده است. این تعطیلی‌ها کاهش تولید، بیکاری گسترده و تأثیرات منفی بر امنیت غذایی کشور را به‌دنبال داشته است. هرچند با پیگیری دستگاه‌های اجرایی، برخی از واحدهای تعطیل‌شده به چرخه تولید بازگشته‌اند، اما واقعیت‌های ساختاری صنعت لبنی کشور قابل چشم‌پوشی نیست.
مقایسه‌ای با تجربه آلمان نشان می‌دهد که این کشور طی دهه‌های گذشته با تمرکز بر تولید انبوه، نوسازی تجهیزات و توسعه توزیع، تعداد واحدهای خود را از سه‌هزار به حدود ۱۲۰ واحد رسانده است؛ مدلی که در صورت نبود زیرساخت مناسب در ایران، به شکست واحدهای کوچک منجر می‌شود. صنعت لبنیات کشور با حاشیه سودی پایین فعالیت می‌کند. میانگین سود واحدهای لبنی حاضر در بورس تنها حدود پنج درصد است، عددی پایین‌تر از سود قانونی مجاز که ۱۷ درصد تعیین شده است. ضعف در سامانه توزیع و عمر کوتاه محصولات لبنی، ریسک عملیاتی واحدها را افزایش داده است. حذف یارانه شیرهای کیسه‌ای در مقطعی، باعث شد واحدهای تک‌محصولی نخستین قربانیان این سیاست باشند؛ در حالی که واحدهای چندمحصولی با شبکه توزیع قوی توانستند دوام بیاورند.
تعداد واحدهای لبنی فعال کشور از ۱۲۰۰ واحد به حدود ۳۰۰ واحد کاهش یافته و نزدیک به هزار واحد کوچک و متوسط از گردونه تولید خارج شده‌اند. اغلب این واحدها دارای مجوز از وزارت جهاد کشاورزی بوده‌اند.
ماشین‌آلات فرسوده، ضعف مالی و عدم تمایل مالکان، مانع بازگشت این واحدها شده است. همچنین، مانند برخی رشته‌های ورزشی تیمی، در زمینه ادغام و همکاری بین واحدهای تولیدی نیز اراده و انگیزه‌ای دیده نمی‌شود.
براساس آمار گمرک ایران، صادرات لبنیات در ۱۱ ماهه ۱۴۰۲ از نظر ارزشی ۴۳ درصد و از نظر وزنی ۱۹ درصد رشد داشته است. رشد بیشتر ارزش نسبت به وزن، به‌دلیل افزایش تنوع محصولات صادراتی است. در صادرات کره نیز جهش قابل‌توجهی ثبت شده و ارزش آن نسبت به سنوات قبل تا ۲۶۲ درصد رشد کرده است.
با وجد این‌ها، مصرف سرانه لبنیات در کشور همچنان پایین است. گرانی، کاهش درآمد خانوار و تغییر ذائقه از جمله عوامل مؤثر در افت تقاضای داخلی است. در نتیجه، تولیدکنندگان ناگزیرند محصولات خود را در بازارهای خارجی عرضه کنند.
برای جبران این شکاف، یکی از راهکارهای مؤثر ترویج فرهنگ مصرف لبنیات از دوران کودکی است. در همین راستا، برای سال تحصیلی آینده، رئیس‌جمهور بودجه‌ای معادل ۶ هزار میلیارد تومان به طرح «شیر مدارس» اختصاص داده که در صورت اجرا می‌تواند زمینه‌ساز بهبود سلامت تغذیه‌ای نسل آینده باشد.