تأثیر فضای دیجیتال بر روابط انسانی
مجید ابهری آسیب‌شناس و رفتارشناس اجتماعی
فضای دیجیتال و فناوری‌های ارتباطی نوین، در دنیای امروز نقشی غیرقابل انکار ایفا می‌کنند. به‌ویژه با رشد شتابان اینترنت و هوش مصنوعی (AI) امکانات گسترده‌ای برای انسان‌ها فراهم آمده که باعث تحولات شگرفی در سبک زندگی و الگوهای رفتاری افراد شده است. از یک‌سو، این تحولات موجب تسهیل ارتباطات، افزایش آگاهی اجتماعی و تقویت همبستگی میان افراد شده و از سوی دیگر، چالش‌های جدی‌تری را برای روابط انسانی و تعاملات اجتماعی ایجاد کرده است. شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کاربر را به سوی محتوای دلخواه و هم‌سو با نگرش‌های فردی هدایت می‌کنند. این ویژگی در کوتاه‌مدت ممکن است موجب تقویت ارتباطات و گسترش سطح تعاملات شود، اما در بلندمدت، به ایجاد روابط سطحی و کم‌عمق بین افراد منجر خواهد شد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این نوع تعاملات نه‌تنها توانایی‌های ارتباطی چهره‌به‌چهره را تضعیف می‌کند، بلکه موجب افزایش احساس تنهایی و انزوای اجتماعی نیز می‌شود. افراد به‌جای برقراری ارتباطات واقعی و باکیفیت، به شبکه‌های مجازی پناه می‌برند و همین امر موجب کاهش ارتباطات معنا‌دار و عاطفی در دنیای واقعی می‌شود.
دوری از تعاملات اجتماعی حقیقی باعث می‌شود که انسان‌ها نتوانند نشانه‌های غیرکلامی مانند لحن صدا، حالت چهره و زبان بدن را به‌درستی درک کنند. این نقصان در شناسایی پیام‌های اجتماعی، ارتباطات انسانی را ضعیف می‌کند و در نهایت، روابط خانوادگی و اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. از سوی دیگر، مواجهه مداوم با حجم وسیع و پراکنده اطلاعات در فضای دیجیتال، توانایی تمرکز و تفکر عمیق را از افراد می‌گیرد و فرسودگی ذهنی را در پی دارد. به همین دلیل، فضای مجازی به‌نوعی همانند یک رژیم ناسالم برای ذهن است که در صورت استفاده نادرست، اثرات منفی عمیقی برجای می‌گذارد. با وجود همه این‌ها، نمی‌توان از تأثیرات مثبت فضای مجازی غافل شد. امکاناتی همچون آشنایی با افراد از سراسر دنیا، یادگیری زبان‌های جدید، کسب اطلاعات درباره فرهنگ‌ها و آداب و رسوم کشورهای مختلف از جمله مزایای استفاده از این فناوری‌هاست. به‌علاوه، اینترنت این امکان را فراهم کرده که افراد به‌راحتی با دیگران در نقاط مختلف جهان ارتباط برقرار کنند و فرصت‌های شغلی و تحصیلی جدیدی پیدا کنند. از این‌رو، حذف کامل این فناوری‌ها برای جلوگیری از ریسک‌ها عملاً غیرممکن است و حتی موجب عقب‌ماندگی در بسیاری از حوزه‌ها می‌شود. آنچه حائز اهمیت است، نحوه استفاده از این فناوری‌هاست.
استفاده بهینه و متعادل از فضای دیجیتال، مستلزم رعایت اصول اخلاقی و فرهنگی است. اتخاذ رویکردی آگاهانه در استفاده از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، می‌تواند تأثیرات منفی این فضا را کاهش دهد و در عین حال، به بهره‌برداری صحیح از فرصت‌های آن کمک کند. در این راستا، ارتقای سواد رسانه‌ای و فرهنگی در جامعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
رسانه ملی به‌عنوان یک نهاد مرجع فرهنگی و تربیتی، نقش اساسی در هدایت جامعه به سوی استفاده صحیح از این فضا دارد. با تولید محتوای مناسب و آموزش مهارت‌های لازم، رسانه‌ها می‌توانند به آگاه‌سازی جامعه نسبت به تهدیدات فضای مجازی و راه‌های مقابله با آن بپردازند.
دوری از تعاملات اجتماعی حقیقی باعث می‌شود که انسان‌ها نتوانند نشانه‌های غیرکلامی مانند لحن صدا، حالت چهره و زبان بدن را به‌درستی درک کنند. این نقصان در شناسایی پیام‌های اجتماعی، ارتباطات انسانی را ضعیف می‌کند و در نهایت، روابط خانوادگی و اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. از سوی دیگر، مواجهه مداوم با حجم وسیع و پراکنده اطلاعات در فضای دیجیتال، توانایی تمرکز و تفکر عمیق را از افراد می‌گیرد و فرسودگی ذهنی را در پی دارد. به همین دلیل، فضای مجازی به‌نوعی همانند یک رژیم ناسالم برای ذهن است که در صورت استفاده نادرست، اثرات منفی عمیقی برجای می‌گذارد. با وجود همه این‌ها، نمی‌توان از تأثیرات مثبت فضای مجازی غافل شد. امکاناتی همچون آشنایی با افراد از سراسر دنیا، یادگیری زبان‌های جدید، کسب اطلاعات درباره فرهنگ‌ها و آداب و رسوم کشورهای مختلف از جمله مزایای استفاده از این فناوری‌هاست. به‌علاوه، اینترنت این امکان را فراهم کرده که افراد به‌راحتی با دیگران در نقاط مختلف جهان ارتباط برقرار کنند و فرصت‌های شغلی و تحصیلی جدیدی پیدا کنند. از این‌رو، حذف کامل این فناوری‌ها برای جلوگیری از ریسک‌ها عملاً غیرممکن است و حتی موجب عقب‌ماندگی در بسیاری از حوزه‌ها می‌شود. آنچه حائز اهمیت است، نحوه استفاده از این فناوری‌هاست.
استفاده بهینه و متعادل از فضای دیجیتال، مستلزم رعایت اصول اخلاقی و فرهنگی است. اتخاذ رویکردی آگاهانه در استفاده از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، می‌تواند تأثیرات منفی این فضا را کاهش دهد و در عین حال، به بهره‌برداری صحیح از فرصت‌های آن کمک کند. در این راستا، ارتقای سواد رسانه‌ای و فرهنگی در جامعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
رسانه ملی به‌عنوان یک نهاد مرجع فرهنگی و تربیتی، نقش اساسی در هدایت جامعه به سوی استفاده صحیح از این فضا دارد. با تولید محتوای مناسب و آموزش مهارت‌های لازم، رسانه‌ها می‌توانند به آگاه‌سازی جامعه نسبت به تهدیدات فضای مجازی و راه‌های مقابله با آن بپردازند.