ریز و درشتِ عیدی پایان سال
عیدی پایان سال حق قانونی تمام مزدبگیران شاغل و بازنشسته است. قانون‌گذار با توجه به مشکلات معیشتی و سختی کارِ کارگران مشمول قانون کار، الزامات خاصی برای عیدی پایان سال این گروه از مزدبگیران تعریف کرده است. آنچه مسلم است اینکه این الزامات نباید به هیچ شکلی زیر پا گذاشته و یا از آن عدول شود. قانون عیدی پایان سال، ماده واحده‌ای دارد که میزان عیدی پرداختی به کارگران را به صراحت مشخص کرده است. در این ماده واحده آمده: «کلیه کارفرمایان کارگاه‌های مشمول قانون کار مکلفند به هر یک از کارگران خود به نسبت یک سال کار معادل شصت روز آخرین مزد، به‌عنوان عیدی و پاداش بپردازند. مبلغ پرداختی از این بابت به هر یک از کارکنان نبایستی از معادل نود روز حداقل مزد روزانه قانونی تجاوز کند.»
عیدی پایان سال یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌‌های مزدیِ حقوق‌بگیران است. کارگران که در طول سال از مزایای مزدی کمتری به نسبت کارمندان دولت برخوردارند و کف دستمزد پایین‌تری دارند، امیدشان به عیدی پایان سال است تا به این وسیله بتوانند بخشی از کمبودهای زندگی در شب سال نو را جبران کنند.
با این‌همه تا قبل از سال ۱۳۷۰، قانون مشخص و مدونی برای پرداخت عیدی به مشمولان قانون کار وجود نداشت. در ششم اسفندماه ۱۳۷۰ قانون مربوط به تعیین عیدی و پاداش سالانه کارگران شاغل در کارگاه‌های مشمول قانون کار به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون الزامات پرداخت عیدی پایان سال به تمام کارگران مشمول قانون کار در کارگاه‌های دایر سراسر کشور را در تمام بخش‌های اقتصاد تعریف کرده است.
قانون عیدی پایان سال
قانون عیدی پایان سال ماده واحده‌ای دارد که میزان عیدی پرداختی به کارگران را به صراحت مشخص کرده است. در این ماده واحده آمده: «کلیه کارفرمایان کارگاه‌های مشمول قانون کار مکلفند به هر یک از کارگران خود به نسبت یک سال کار معادل شصت روز آخرین مزد، به‌عنوان عیدی و پاداش بپردازند. مبلغ پرداختی از این بابت به هریک از کارکنان نبایستی از معادل نود روز حداقل مزد روزانه قانونی تجاوز کند.»
بنابراین مبنای پرداخت عیدی پایان سال، یک سال کار کارگر در کارگاه مورد نظر است و کف آن، ۶۰ روز آخرین مزد خود کارگر است. در حالی که این رقم علی‌القاعده نباید از ۹۰ روز حداقل مزد روزانه قانونی که در شورای عالی کار به تصویب رسیده، تجاوز کند.
این ماده واحده تبصره‌هایی هم دارد که در مورد شرایط خاص و چند و چون محاسبه عیدی، توضیحاتی داده است. تبصره یک می‌گوید: «مبلغ پرداختی به کارکنانی که کمتر از یک سال در کارگاه کار کرده‌اند باید به مأخذ شصت روز مزد و به نسبت ایام کارکرد در سال، محاسبه گردد. مبلغ پرداختی از این بابت برای هر ماه نباید از یک دوازدهم سقف تعیین شده موضوع ماده واحده این قانون تجاوز کند.»
به این ترتیب، محاسبه عیدی برای کارکنانی که کمتر از یک‌سال در یک کارگاه ثابت مشغول به کار بوده‌اند، میزان ایام کارکرد در سال است اما پایه محاسبه همان مأخذ ۶۰ روز مزد کارگر است. فرض کنیم کارگری فقط سه ماه در یک کارگاه مشغول بوده است؛ کف عیدی این کارگر، ۶۰ روز آخرین مزد اوست که اگر این رقم تقسیم بر دوازده شود، عیدی ماهانه او به دست می‌آید. این رقم عیدی ماهانه باید در سه ضرب شود تا کف عیدی پرداختی به کارگر با سه ماه سابقه کار تعیین شود. به همین ترتیب، با ضرب مبلغ عیدی ماهانه در تعداد ماه‌های اشتغال کارگرانی که کمتر از یک‌سال سابقه کار در کارگاه دارند، رقم دقیق عیدی پرداختی به آن‌ها مشخص می‌شود.
کف و سقف عیدی
باید توجه داشته باشیم که کف عیدی را قانون مشخص کرده و قابل عدول کردن نیست. در مورد سقف عیدی هرچند قانون به صراحت صحبت کرده و رقم این شاخص را ۹۰ روز مزد قانونی مصوب قرار داده، اما این سقف می‌تواند جابه‌جا شود و بر اساس رویه معروف یا همان «عرف کارگاه» بالاتر رود. تبصره ۲ ماده واحده قانون عیدی پایان سال می‌گوید: «در کارگاه‌هایی که مطابق رویه جاری کارگاه بیش از مبالغ فوق پرداخت می‌کنند، عرف کارگاه معتبر خواهد بود.»
فرض کنیم در کارگاهی رسم بر این است که به کارگران چهار برابر حداقل دستمزد مصوب یا سه برابر دستمزد خود آن‌ها عیدی پایان سال پرداخت شود؛ این رویه که در سال‌های متمادی و بر اساس ارقام متناظر با مصوبات مزدی هر سال پی گرفته شده، کاملاً قانونی است و جزو عرف کارگاه به حساب می‌آید. لاجرم عدول از این عرف برای یک یا چند کارگر در یک سال مشخص، می‌تواند منجر به شکایت کارگر به مراجع ذی‌صلاح در جهت احقاق حق شود.
در نتیجه، عدول از کف قانونی عیدی و پرداخت کمتر از آن اصلاً قانونی نیست و اگر کارفرما در این زمینه مرتکب تخلف شود، بر اساس تبصره ۳ ماده واحده قانون عیدی، رسیدگی به اختلافات ناشی از اجرای این قانون در صلاحیت مراجع پیش‌بینی شده در فصل حل اختلافات قانون کار است، اما از سقف عیدی می‌توان عدول کرد و کارفرما می‌تواند هر زمان که بخواهد عرف جدیدی را پایه‌گذاری کند و به کارگران خود بیشتر از سقف قانونی، عیدی و پاداش پایان سال بپردازد.
کارگران فصلی و روزمزد
اینجا یک سؤال مهم پیش می‌آید و آن اینکه تکلیف عیدی کارگران فصلی، روزمزد و پاره‌وقت چه می‌شود؟ پاسخ ساده است؛ آن‌ها نیز بر اساس ایام کارکرد در سال، مشمول عیدی پایان سال هستند. قانون تکلیف کارگران پاره‌وقت را هم مشخص کرده است. بر اساس ماده ۳۹ قانون کار، مزد و مزایای کارگرانی که به‌صورت نیمه‌وقت یا کمتر از ساعات قانونی تعیین شده به کار اشتغال دارند، به نسبت ساعات کار انجام‌شده محاسبه و پرداخت می‌شود که عیدی و پاداش نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
در مورد عیدی پایان سال و پاداشِ کارکنان ساعتی که حقوق ماهانه ثابت ندارند و دستمزد آن‌ها در ماه متغیر است، میانگین حقوق سه ماه آخر خدمت آنان مبنای محاسبه قرار خواهد گرفت.
عیدی به همه کارگران مشمول قانون کار بدون هیچ استثنایی تعلق می‌گیرد؛ حتی کارگرانی که در طول سال از خدمت مستعفی، اخراج، بازنشسته یا به شکلی رابطه آنان با کارگاه قطع می‌شود، به نسبت مدت کارکردشان مستحق دریافت عیدی و پاداش سالانه خواهند بود.
میزان عیدی کارگران دولت
در حال حاضر، بخش قابل‌توجهی از مشمولان قانون کار در نهادها و وزارتخانه‌های دولتی کار می‌کنند. برای نمونه، ما در وزارتخانه‌هایی مانند وزارت نیرو یا وزارت جهاد کشاورزی با تعداد نسبتاً زیادی از کارکنان ثابت تحت عنوانِ «کارگران دولت» مواجهیم که مشمول قانون کار هستند و بیمه ماهانه‌شان به حساب صندوق تأمین‌اجتماعی واریز می‌شود.
نکته اینجاست که، قانون عیدی پایان سال هیچ تمایز و بخش‌بندی‌ای را در پرداخت عیدی مشمولان قانون کار به رسمیت نشناخته و در نتیجه، الزامات آن برای کارگران شاغل در تمام بخش‌های اقتصاد، خصوصی، نیمه‌خصوصی، عمومی، خصولتی و دولتی، لازم‌الاجراست. قانون‌گذار با تصویب قانون نحوه پرداخت عیدی به کارکنان دولت، مصوب سال ۱۳۷۴، اعتبار قانون تعیین عیدی و پاداش سالانه کارگران شاغل در کارگاه‌های مشمول قانون کار مصوب ۱۳۷۰ را لغو نکرده است. بنابراین حکم تعیین عیدیِ حداقل به میزانِ ۶۰ روز آخرین مزد مشمولان قانون کار کماکان به قوت خود باقی است. ضمناً کارگاه در قانون کار به اعتبار اشتغال کارگران در محل انجام کار تعریف می‌شود. به این ترتیب، تمامی کارگران مشمول قانون کار، اعم از اینکه در بخش خصوصی و یا دولتی شاغل باشند، از حداقل دو ماه عیدی و پاداش آخر سال، موضوع ماده واحده قانون اسفند ۱۳۷۰ مصوب مجلس شورای اسلامی، برخوردار خواهند بود.
محاسبه فرمول عیدی
آنچه به اشتباه شایع است و بعضاً برخی رسانه‌ها، حتی رسانه‌های رسمی، نسبت به انتشار آن قدام می‌کنند، این است که کف عیدی کارگران دو برابر حداقل دستمزد مصوب شورای‌عالی کار است و در نتیجه آنچه به اشتباه اعلام شده این است: «امسال حداقل عیدی کارگران برای کارکرد ۱۲ماه، ۱۴ میلیون و ۱۶۶هزار تومان و حداکثر عیدی کارگران ۲۱ میلیون و ۴۹۸ هزار تومان است.»
در عبارات بالا، چیزی که در مورد سقف عیدی آمده درست است، سقف عیدی نود روز حداقل مزد مصوب است اما در ارتباط با کف عیدی، یک اشتباه رایج صورت گرفته است؛ کف عیدی ۶۰ روز آخرین مزد خود کارگر یا دو ماه آخرین دستمزد اوست نه دو برابر حداقل دستمزد ماهانه.
اما این آخرین مزد کارگر چگونه محاسبه می‌شود و ریشه این اشتباهات رایج چیست؟ آرمین خوشوقتی، کارشناس حقوق و روابط کار، در پاسخ به این سؤالات به آتیه نو گفت: «عیدی بر اساس حقوق خود کارگر تعیین می‌شود و فقط سقف آن بر اساس حداقل دستمزد تعیین می‌شود. کف عیدی کارگر دو ماه حقوق خود کارگر است.»
این کارشناس حقوقی در تعریف حقوق مبنای عیدی گفت: «مزدی که در اینجا مبنا قرار می‌گیرد، به معنای پایه مزد و تمام آن مزایایی است که به تبع شغل به کارگر پرداخت می‌شود. کارگری را فرض کنید که علاوه بر حقوق پایه، فوق‌العاده انگیزشی یا ترمیم مزد یا سختی کار نیز می‌گیرد؛ این‌ها همه با حقوق پایه جمع می‌شوند و تحت عنوان کلی مزد کارگر جای می‌گیرد.»
خوشوقتی با تأکید بر اینکه مبنای محاسبه حقوق دو ماه آخر کارگر است، توضیح داد: «فرض کنید از فروردین تا دی‌ماه، حقوق یک کارگر ۸ میلیون تومان باشد اما در بهمن و اسفند، یک فوق‌العاده به نام فوق‌العاده سرپرستی یا سختی کار به این حقوق اضافه شده و حقوق به ۱۰ میلیون رسیده باشد. در محاسبه کف عیدی، حقوق دو ماه آخر یعنی همان ۱۰ میلیون تومان ملاک است. در محاسبه عیدی این کارگر در اسفند، دو ماه آخر در نظر گرفته می‌شود که حقوق هر ماه آن ۱۰ میلیون تومان بوده؛ لذا کف عیدی این کارگر باید ۲۰ میلیون تومان باشد.»
سقف عیدی سه برابر حداقل دستمزد ماهانه مصوب شورای‌عالی کار و برای امسال رقم ۲۱ میلیون و ۴۹۸ هزار تومان است. حالا اگر دو ماه مزد کارگر بیشتر از این سقف قانونی شد، چه اتفاقی می‌افتد. این کارشناس حقوقی در این‌باره بیان کرد: «از لحاظ قانونی مبالغِ بالاتر از سقف عیدی به کارگر تعلق نمی‌گیرد. اگر حقوق کارگر ۱۲ میلیون تومان باشد، دو ماه حقوق او ۲۴ میلیون تومان می‌شود که از سقف عیدی تجاوز می‌کند. بر اساس قانون، کارفرما می‌تواند مازاد بر سقف را به او نپردازد و عیدی این کارگر را به اندازه سقف مندرج در قانون پرداخت کند. هرچند قانون پرداخت عرفی را به رسمیت می‌شناسد و این کارفرما می‌تواند بیشتر از سقف قانون به کارگر خود عیدی بدهد اما این فقط یک اختیار است و تکلیف نیست. تکلیف روشن قانون این است که عیدی از سقف تعیین شده تجاوز نکند.»
به گفته او، مبنای محاسبه عیدی برای کارگرانی که کمتر از یک سال سابقه کار دارند، ایام کارکرد در سال است ولی هیچ کارگری نیست که از دریافت عیدی مستثنی باشد، حتی کارگرانی که یک یا دو ماه در کارگاه سابقه کار دارند، بر اساس ایام کارکرد خود مشمول عیدی می‌شوند.
خوشوقتی تأکید کرد: «عیدی حق مسلم و قانونی کارگران است و عدم پرداخت عیدی تا قبل از پایان سال، یا پرداخت کمتر از میزان قانونی، تخلف آشکار است. کارگرانی که با این تخلفات مواجه می‌شوند، امکان شکایت دارند و می‌توانند با مراجعه به مراجع ذی‌صلاح احقاق حق کنند.»
عیدی کارمندان و بازنشستگان
هرچند عیدی کارگران مشمول قانون کار، مشمول ضوابط و قواعد مشخصی است که در قانون عیدی پایان سال مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی آمده است، در مورد کارمندان دولت و بازنشستگان صندوق‌های مختلف، این هیئت دولت است که تصمیم می‌گیرد چه رقمی در پایان هر سال به عنوان عیدی پرداخت شود. در واقع عیدی همه گروه‌ها به جز کارگرانِ شاغل مشمول قانون کار، از جمله بازنشستگان تأمین‌اجتماعی، از ناحیه دولت و بر اساس ابلاغ یک مصوبه رسمی تعیین می‌شود.
برای امسال، طبق تصمیم هیئت دولت، مبلغ عیدی کارمندان و بازنشستگان، برابر با سه میلیون تومان تعیین شده است. به گفته فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، علاوه بر پایه عیدی که به تمام کارمندان دولت و بازنشستگان صندوق‌ها تعلق می‌گیرد، مبلغ ۸۴۰ هزار تومان به عنوان حق عائله‌مندی در عیدی امسال کارمندان نظر گرفته شده و به ازای هر فرزند نیز ۳۶۰ هزار تومان به این افراد پرداخت خواهد شد.
در نتیجه عیدی بازنشستگان و کارمندان مجرد ۳ میلیون تومان است. متأهلان مشمول عائله‌مندی و بدون فرزند، ۳ میلیون و ۸۴۰ هزار تومان، متأهل با یک فرزند، ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان، با دو فرزند ۴ میلیون و ۵۶۰ هزار تومان و سقف عیدی که به بازنشستگان متأهل دارای ۳ فرزند پرداخت می‌شود، ۴ میلیون و ۹۲۰ هزار تومان است. زمان پرداخت عیدی به تصمیم صندوق‌های بازنشستگی بستگی دارد اما تا قبل از پایان سال حتماً به حساب بازنشستگان واریز می‌شود. در روزهای اخیر، معاون اول رئیس‌جمهور طی مصوبه‌ای مبلغ عیدی و عائله‌مندی کارمندان و بازنشستگان دولت را برای اجرا ابلاغ کرد. عیدی بازنشستگان تأمین‌اجتماعی بر اساس قانون نیاز به مصوبه هیئت‌امنا و مدیر عامل این سازمان دارد و هرچند برابر با مبلغ عیدی بازنشستگان دولت پرداخت خواهد شد، اما زمان این پرداخت هنوز مشخص نیست.
هرچند بازنشستگان تأمین‌اجتماعی اعتقاد دارند با پرداخت بدهی دولت به تأمین‌اجتماعی، باید این امکان فراهم شود که آخر سال مبلغی بیشتر از مصوبه دولت به مستمری‌بگیران این صندوق پرداخت شود، اما ظاهراً بر اساس روال جاافتاده سال‌های اخیر، همان مبلغ مندرج در مصوبه دولت به کارگران بازنشسته در پایان سال پرداخت می‌شود.
در مجموع، عیدی پایان سال حق قانونی تمام مزدبگیران شاغل و بازنشسته است. قانون‌گذار با توجه به مشکلات معیشتی و سختی کار کارگران مشمول قانون کار، الزامات خاصی برای عیدی پایان سال این گروه از مزدبگیران تعریف کرده است. آنچه مسلم اینکه این الزامات نباید به هیچ شکلی زیر پا گذاشته و یا از آن عدول شود.