اقتصاد دانش‌بنیان موتور محرک رشد جهانی در قرن ۲۱
مهین مهدوی روزنامه نگار
جهان امروز با شتاب به سمت تولید، توزیع و استفاده از دانش در سیستم‌های اقتصادی حرکت می‌کند. عواملی که نقش اصلی را در ایجاد ثروت و رشد اقتصادی ایفا می‌کنند. در این نوع اقتصادها، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، آموزش و نوآوری‌های فناوری اهمیت ویژه‌ای دارد و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. حالا روش‌های قدیمی یکی پس از دیگری کنار گذاشته می‌شوند و غول‌های فناوری روش‌های نوینی برای اقتصاد عرضه می‌کنند. کشورهای پیشرفته همواره در صف اول بهره‌گیری از این نوآوری‌ها هستند و معیار دانش‌بنیان بودن را در اقتصاد کشور خود به کار می‌برند. آن‌ها با بهره‌گیری از این رویکرد، توانسته‌اند به دستاوردهای قابل‌توجهی در زمینه‌های مختلف دست یابند. مرور تجربه جوامع پیشرفته که سیستم خود را به اقتصاد دانش‌پایه تغییر داده‌اند، کمک می‌کند تا مسیرهای پیموده شده توسط آن‌ها برای جوامع در حال توسعه نیز مفید واقع شود.
ایالات متحده
ایالات متحده آمریکا با تولید ناخالص داخلی اسمی ۲۵.۳ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۲، بزرگ‌ترین اقتصاد جهان محسوب می‌شود. این کشور با سرمایه‌گذاری‌های کلان در تحقیق و توسعه و برخورداری از دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی برجسته، نقش مهمی در پیشبرد اقتصاد دانش‌محور دارد. آمریکا از اواسط قرن بیستم، به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم، به‌تدریج از یک اقتصاد صنعتی و سنتی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت کرد. این تحول با سرمایه‌گذاری گسترده در تحقیق و توسعه، آموزش عالی و نوآوری‌های فناوری تسریع شد. در دهه ۱۹۹۰، با ظهور انقلاب دیجیتال و رشد شرکت‌های فناوری مانند مایکروسافت، اپل و گوگل، اقتصاد آمریکا به‌شدت به سمت صنایع دانش‌بنیان متمایل شد. امروزه، آمریکا با پیشرو بودن در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی و فناوری‌های پیشرفته، یکی از رهبران اصلی اقتصاد دانش‌بنیان در جهان محسوب می‌شود.
ژاپن
کشور ژاپن از دهه ۱۹۶۰ به تدریج مسیر خود را از یک اقتصاد سنتی مبتنی بر صنایع سنگین به سمت اقتصاد دانش‌بنیان تغییر داد. پس از جنگ جهانی دوم، سرزمین آفتاب تابان با اجرای اصلاحات اقتصادی و سرمایه‌گذاری گسترده در تحقیق و توسعه، آموزش و فناوری‌های پیشرفته، توانست در دهه ۱۹۸۰ به یکی از رهبران جهانی در حوزه فناوری تبدیل شود. دولت ژاپن با حمایت از صنایع الکترونیک، خودروسازی و رباتیک، زمینه را برای نوآوری و توسعه فناوری‌های پیشرفته فراهم کرد. امروزه ژاپن با تمرکز بر هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و صنایع پیشرفته، یکی از پیشگامان اقتصاد دانش‌بنیان در جهان محسوب می‌شود. ژاپن با تولید ناخالص داخلی ۴.۹ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۰، چهارمین اقتصاد بزرگ جهان نام گرفته است. این کشور با همکاری قوی بین دولت و صنعت و دانش فنی پیشرفته، اقتصادی تولیدی و صادرات‌محور را ایجاد کرده است. بسیاری از شرکت‌های بزرگ ژاپنی به‌صورت شبکه‌ای از شرکت‌های به‌هم‌پیوسته به نام کی‌رِتسو سازمان‌دهی شده‌اند.
آلمان
آلمان به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران اتحادیه اروپا، پس از انقلاب صنعتی رشد اقتصادی قابل‌توجهی را تجربه کرده است. حوزه فناوری در آلمان نوآورانه و پیشرو است و سیستم اقتصادی این کشور به‌گونه‌ای است که سرمایه‌گذاران خارجی را به سرمایه‌گذاری در آن ترغیب می‌کند. آلمان پس از جنگ جهانی دوم، به‌ویژه از دهه ۱۹۵۰، با اجرای برنامه معجزه اقتصادی (Wirtschaftswunder) به رهبری کنراد آدناور و وزیر اقتصاد لودویگ ارهارد، مسیر خود را از یک اقتصاد جنگ‌زده و سنتی به سمت صنعتی شدن و مدرنیزاسیون تغییر داد. این کشور با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، آموزش فنی و توسعه فناوری، به یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان تبدیل شد. در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، آلمان با تمرکز بر مهندسی پیشرفته، خودروسازی و اتوماسیون صنعتی، گام‌های بلندی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان برداشت.
کره جنوبی
کره‌جنوبی با ساخت ربات، هواپیما، قطار، خودرو و تهویه‌کننده‌های هوا، خود را در میان فهرست پیشرفته‌ترین کشورها قرار داده است. کره جنوبی پس از رکود بزرگ مالی، همچنان یکی از سریع‌ترین نرخ‌های رشد را در میان کشورهای توسعه‌یافته دارد. کره جنوبی از دهه ۱۹۶۰، تحت رهبری پارک چونگ هی، با اجرای اصلاحات اقتصادی و سیاست‌های صنعتی، مسیر خود را از یک اقتصاد کشاورزی و سنتی به سمت صنعتی شدن تغییر داد. در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، این کشور با سرمایه‌گذاری گسترده در صنایع سنگین، الکترونیک و خودروسازی، بنیان‌های اقتصاد مدرن خود را بنا نهاد. از دهه ۱۹۹۰، کره جنوبی تمرکز ویژه‌ای بر تحقیق و توسعه، آموزش نیروی انسانی و حمایت از شرکت‌های فناوری مانند سامسونگ، ال‌جی و هیوندای داشت. این کشور با ایجاد پارک‌های فناوری و توسعه اکوسیستم استارت‌آپی به یکی از رهبران اقتصاد دانش‌بنیان جهان تبدیل شد. امروزه کره جنوبی در حوزه‌هایی مانند نیمه‌رساناها، هوش مصنوعی و ارتباطات (G5)، جایگاه برجسته‌ای دارد.
هند
هند در زمینه پزشکی و کشاورزی جزو پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا به شمار می‌رود. حوزه فناوری اطلاعات هند نیز آن‌قدر پیشرفته است که درآمد خالص آن از درآمد نفتی برخی کشورها بیشتر است. اقتصاد هند رتبه خوبی در جهان دارد و صنعت داروسازی این کشور نیز در سطح جهانی مطرح است. همچنین، کمپانی‌های بزرگی نظیر مرسدس بنز و آئودی در این کشور به ساخت خودرو مشغول هستند.
کانادا
کانادا از دهه ۱۹۷۰ به‌تدریج اقتصاد دانش‌بنیان را جایگزین اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی و سنتی کرد. در دهه ۱۹۹۰ با توسعه فناوری اطلاعات، سرمایه‌گذاری در آموزش عالی و افزایش بودجه تحقیق و توسعه، این روند شتاب گرفت. دولت کانادا با حمایت از نوآوری، ایجاد مراکز فناوری و همکاری با بخش خصوصی، زیرساخت‌های لازم را برای رشد صنایع دانش‌بنیان فراهم کرد. امروزه، این کشور با تمرکز بر هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی و انرژی‌های تجدیدپذیر، به یکی از رهبران جهانی در اقتصاد دانش‌بنیان تبدیل شده است. طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، رشد اقتصادی کانادا در سال ۲۰۱۹ معادل ۱.۵ درصد و در سال ۲۰۲۲ معادل ۱.۹ درصد بوده است.
فرانسه
فرانسه از اواسط قرن بیستم، به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم، روند صنعتی شدن و مدرن‌سازی اقتصاد خود را آغاز کرد. در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، دولت با اجرای سیاست‌های توسعه صنعتی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و حمایت از صنایع پیشرفته مانند هوافضا (ایرباس) و انرژی هسته‌ای، مسیر اقتصاد سنتی را تغییر داد. از دهه ۱۹۹۰، فرانسه به سوی اقتصاد دانش‌بنیان رفت و با افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، تقویت نظام آموزشی و حمایت از نوآوری‌های فناوری، این تحول را تسریع کرد. امروز، فرانسه در حوزه‌هایی مانند فناوری دیجیتال، بیوتکنولوژی و انرژی‌های پاک، یکی از بازیگران کلیدی در اقتصاد دانش‌بنیان جهانی محسوب می‌شود.
همچنین در سال ۲۰۲۰ تولید ناخالص داخلی ۲.۶۳ تریلیون دلاری داشت که آن را در رتبه هفتم در میان قدرت‌های اقتصادی جهان قرار داده است. گردشگری صنعت مهمی در این کشور است و هر سال بیشترین بازدیدکننده را از کشورهای خارجی دارد. این کشور دارای یک اقتصاد مختلط است که بسیاری از مشاغل خصوصی و نیمه‌خصوصی در طیف متنوعی از صنایع را دربر می‌گیرد.
در مجموع، کشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، آموزش و نوآوری‌های فناوری، توانسته‌اند اقتصادهای خود را تقویت کرده و در رقابت جهانی پیشتاز باشند. این کشورها با بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌محور، به دستاوردهای قابل‌توجهی در زمینه‌های مختلف دست یافته‌اند.