اقتصاد خلاق، امری فراگیر در کسب‌و‌کار امروز
پرتو جغتایی روزنامه نگار
در سال‌های اخیر، اصطلاح «اقتصاد خلاق» به‌طور فزاینده‌ای در بحث‌های مربوط به روندهای اقتصاد جهانی، صنایع فرهنگی و نوآوری محبوب شده است. اما اقتصاد خلاق دقیقاً چیست و چرا درک آن اهمیت دارد؟ در این مطلب می‌خواهیم درباره مفهوم اقتصاد خلاق، ویژگی‌ها و برخی از جنبه‌های آن صحبت می‌کنیم. می‌خواهیم بدانیم که اقتصاد خلاق چه بخش‌هایی را دربرمی‌گیرد و چرا برای همه مهم است؟ خواهیم دید که از سیاست‌گذاران گرفته تا کارآفرینان، هنرمندان و عموم مردم به اقتصاد خلاق اهمیت می‌دهند. اما چرا و چطور؟ اقتصاد خلاق به ارزش اقتصادی حاصل از صنایع و فعالیت‌های خلاقانه اشاره دارد. این صنایع بر اساس خلاقیت انسانی، میراث فرهنگی و دارایی‌های فکری برای تولید ثروت و اشتغال ایجاد می‌شوند. اقتصاد خلاق بر ایده‌ها، نوآوری و بیان هنری استوار است که آن را به موتوری قدرتمند برای رشد و توسعه اجتماعی تبدیل می‌کند.
نگاهی به ریشه اصطلاح
اصطلاح اقتصاد خلاق در سال ۲۰۰۱ میلادی توسط جان‌هاوکینز، عضو کمیته مشاوره برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) متداول شد. او اقتصاد خلاق را به ۱۵ صنعت، از هنر گرفته تا علم و فناوری تعمیم داد. این مفهوم از گستردگی زیادی برخوردار است؛ چراکه نه‌تنها کالاها و خدمات فرهنگی بلکه بازی‌ها، اسباب‌بازی‌ها و کل حوزه تحقیق و توسعه را دربرمی‌گیرد. بنابراین مفهوم مذکور علاوه بر اینکه فعالیت‌ها و فرایندهای فرهنگی را هسته یک اقتصاد قدرتمند قلمداد می‌کند، با نمودهای خلاقیت در حوزه‌هایی که معمولاً فرهنگی تلقی نمی‌شوند نیز سر و کار دارد. اقتصاد خلاق بر مبنای سرمایه‌های خلاق تعریف می‌شود و به‌عنوان یکی از عوامل ایجادکننده رشد اقتصادی و اجتماعی جوامع پیشرفته به‌شمار می‌آید. از ویژگی‌های اقتصاد خلاق این است که ارزش افزوده آن ناشی از فعالیت‌های خلاق ذهن و پردازش فکر است. در این نوع اقتصاد، صنایع با برداشت کمتر از طبیعت و آلودگی کمتری که برای محیط‌زیست ایجاد می‌کنند، آسیب به مراتب کمتری را نسبت به اقتصاد کلاسیک در طبیعت ایجاد می‌کنند؛ به‌عبارت دیگر، اقتصاد خلاق یعنی فعالیت‌های اقتصادی که برای تحقق اهداف تجاری نیاز دارد استعدادهای خلاق را به کار گیرد.
طیف‌های دربرگیرنده اقتصاد خلاق
در سراسر دنیا از اقتصاد خلاق به‌عنوان بخش مهم و در حال رشد و توسعه اقتصاد یاد می‌شود اما ۳۰ سال قبل عبارات اقتصاد خلاق و صنایع خلاق به گوش کسی نرسیده بود. آیا این صنایع آن‌قدر جدید هستند که ۱۵ سال پیش وجود نداشتند؟ جواب هم بله و هم خیر است. رسانه‌های دیجیتال و صدها هزار مؤسسه و شرکت خلاقی که به‌خاطر تکنولوژی‌های دیجیتال به‌وجود آمده‌اند، جدید هستند. اقتصاد خلاق شامل طیف وسیعی از بخش‌هایی مانند هنرهای سنتی، طراحی، رسانه و سرگرمی و فناوری دیجیتال است. این مفهوم فراتر از تولید محتوایی مانند فیلم‌ها، موسیقی و هنر است و بخش‌هایی مانند تبلیغات، نشر، معماری، بازی‌های ویدئویی، مد و نوآوری‌های مبتنی بر تکنولوژی را نیز دربر می‌گیرد.
افق‌های جدید فراتر از مرزها
ابزارهای دیجیتال، پلتفرم‌های رسانه اجتماعی و تجارت الکترونیک امکان دسترسی به مخاطبان جهانی را فراهم کرده‌اند. نوآوری در زمینه‌هایی مانند هوش مصنوعی و واقعیت مجازی، افق‌های جدیدی را برای خلاقیت و کارآفرینی باز کرده است. اقتصاد خلاق فقط به فناوری محدود نمی‌شود، بلکه به تنوع و انطباق‌پذیری هم مربوط است. برخلاف بخش‌های سنتی مانند تولید یا کشاورزی، اقتصاد خلاق بر اساس ارزش ابتکار انسانی و توانایی انطباق با تقاضاها و روندهای در حال تغییر ساخته شده است. خلاقیت فقط در قالب هنر وجود ندارد، بلکه در همه‌چیز از کمپین‌های تبلیغاتی و طراحی محصولات تا استراتژی‌های کسب‌و‌کار و نوآوری اجتماعی نفوذ می‌کند. طبق گزارش یونسکو، اقتصاد خلاق جهانی در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲.۲۵ تریلیون دلار ارزش داشته و به‌طور مداوم سریع‌تر از سایر بخش‌ها در حال رشد است. این رشد، تحت سیطره جهانی‌شدن هدایت می‌شود. جایی که تقاضا برای محتوا، ایده‌ها و سرگرمی در سراسر جهان در حال افزایش است. در کشورهایی مانند ایالات متحده و بریتانیا، صنایع خلاق سهم زیادی در تولید ناخالص داخلی دارند. برای مثال در بریتانیا، صنایع خلاق در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۱۵ میلیارد پوند را تشکیل دادند که تقریباً ۶ درصد از اقتصاد کشور است. در ایالات متحده، بخش‌هایی مانند فیلم و تلویزیون، موسیقی و طراحی هر سال میلیاردها دلار به اقتصاد کمک و شغل ایجاد می‌کنند. همچنین نوآوری را در صنایع مستقر و بخش‌های نوظهور پیش می‌برند. اقتصاد خلاق تنها به پولی که تولید می‌کند محدود نیست و نقش اساسی در تبادل فرهنگی و توسعه اجتماعی ایفا می‌کند. اقتصاد خلاق می‌تواند موانع را از میان بردارد، همکاری‌های بین‌فرهنگی را تقویت کند و مردم را با استفاده از شیوه‌های جدید و هیجان‌انگیز به هم پیوند دهد.
اقتصاد خلاق یک صنعت واحد نیست، بلکه مجموعه‌ای از بخش‌های متنوع است. در اینجا به برخی از بخش‌های برجسته این اکوسیستم نگاهی می‌اندازیم. هنر و فرهنگ سنتی مدت‌هاست در قلب اقتصاد خلاق قرار دارند. این شامل هنرهای تجسمی، تئاتر، رقص، ادبیات و موسیقی است. هنرمندان و اجراکنندگان در این زمینه‌ها بر اساس استعداد، خلاقیت و نوآوری خود آثاری تولید می‌کنند که مردم را سرگرم می‌کند، تفکر را برمی‌انگیزد و به رشد تاروپود فرهنگی جامعه کمک می‌کند. مؤسسات فرهنگی، موزه‌ها و گالری‌ها نیز نقش مهمی در حفظ و نمایش آثار خلاق دارند. طراحی یکی از عوامل اصلی در اقتصاد خلاق است که شامل صنایع مختلفی مانند طراحی صنعتی، طراحی گرافیک، طراحی داخلی، طراحی مد و معماری می‌شود. طراحی جزء جدایی‌ناپذیر هر چیزی است؛ لباس‌هایی که می‌پوشیم، ساختمان‌هایی که در آن‌ها زندگی می‌کنیم و محصولات دیجیتالی که روزانه از آن‌ها استفاده می‌کنیم. در دنیای مدرن که به زیبایی‌شناسی و تجربه کاربری وابسته است، حضور طراحان برای ایجاد محصولات کاربردی و دارای جذابیت بصری لازم است. در فضای دیجیتال امروزی، فناوری نقش حیاتی در اقتصاد خلاق ایفا می‌کند. تقاطع خلاقیت و فناوری باعث ایجاد بخش‌های جدیدی مانند توسعه اپلیکیشن، طراحی بازی‌های ویدئویی، واقعیت افزوده و واقعیت مجازی و بازاریابی دیجیتال شده است. راه‌حل‌های خلاقانه فناوری در تبلیغات، سرگرمی، سلامت و آموزش استفاده می‌شود. برای مثال، هنرمندان و طراحان واقعیت مجازی (VR) اکنون می‌توانند تجربیات غوطه‌ورکننده‌ای برای کاربران ایجاد کنند، در حالی که توسعه‌دهندگان اپلیکیشن ابزارهایی می‌سازند که به کاربران امکان می‌دهند تا خلاقیت خود را بیان کنند.