مزایای استفاده از اوراق صکوک
یکی از دستاوردهای نوآورانه دهه‌های اخیر در عرصه مباحث پولی و مالی اسلامی، انتشار انواع اوراق بهادار اسلامی تحت عنوان صکوک است. این ابزار مالی بر اساس اصول شریعت طراحی شده و نقشی کلیدی در توسعه بازارهای مالی اسلامی و تأمین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی ایفا می‌کند. طبق تعریف کمیته خدمات مالی اسلامی، صکوک گواهی‌ای قلمداد می‌شود که نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان اوراق در بخش تقسیم‌نشده دارایی پایه است. تمام حقوق و تعهدات مرتبط با این اوراق به دارایی پایه آن وابسته بوده و به‌طور مستقیم در سود و زیان پروژه‌های مالی مشارکت می‌کند. این ابزار مزایای قابل‌توجهی دارد؛ از جمله اینکه صکوک ابزاری کارآمد برای تأمین سرمایه پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی بزرگی به شمار می‌رود که خارج از توان مالی یک شرکت یا حتی یک دولت قرار دارد. همچنین، گزینه‌ای مناسب برای سرمایه‌گذارانی است که علاوه بر تمایل به مشارکت در پروژه‌ها، خواهان بازپس‌گیری آسان منابع مالی خود در صورت نیاز هستند. وجود بازارهای ثانویه فعال برای این اوراق، امکان خریدوفروش آن‌ها را در هر زمان فراهم می‌کند. صکوک به بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی امکان می‌دهد تا از طریق خریدوفروش این اوراق در بازارهای ثانویه، نقدینگی خود را به‌صورت بهینه مدیریت و از مازاد یا کسری منابع مالی جلوگیری کنند. این اوراق بهادار، به سرمایه‌گذاران این فرصت را می‌دهد تا با تنوع‌بخشی به پرتفوی خود و استفاده از ابزارهای متنوع مالی اسلامی، بازدهی و ریسک را مطابق با شرایط خود مدیریت کنند. صکوک با فراهم کردن امکان مشارکت طیف وسیعی از سرمایه‌گذاران، به توزیع عادلانه‌تر ثروت و درآمد یاری می‌رساند و از تمرکز ثروت در اختیار گروهی خاص جلوگیری به عمل می‌آورد. در نهایت نیز این راه تأمین مالی، به‌عنوان یکی از ابزارهای پیشرفته مالی اسلامی، نه‌تنها به تأمین مالی پروژه‌های بزرگ کمک می‌کند، بلکه مدیریت ریسک و نقدینگی، تقویت عدالت اقتصادی و تسهیل در جذب سرمایه‌گذاران متنوع نیز را میسر می‌سازد. با وجود مزایای متعدد صکوک به‌عنوان ابزاری نوآورانه برای تأمین مالی، استفاده از آن در اقتصاد ایران با چالش‌هایی همراه است. یکی از مهم‌ترین مشکلات در این راستا، آشنایی ناکافی فعالان اقتصادی با این ابزار مالی به شمار می‌رود که به دلیل پیچیدگی ساختار و فرایندهای اجرایی صکوک رخ می‌دهد. تعدد مراحل اخذ مجوز و زمان‌بر بودن فرایندها، به‌ویژه تأیید رکن ضامن صکوک از سوی بانک مرکزی، موجب افزایش هزینه‌ها و کاهش جذابیت این ابزار می‌شود. تعیین نرخ‌های دستوری و نامتناسب با شرایط بازار توسط نهادهای نظارتی، استفاده از صکوک را دشوار کرده و هزینه‌های تأمین مالی را برای بنگاه‌ها افزایش داده است. این مسئله همچنین بر هزینه‌های متعهد پذیره‌نویسی و بازارگردانی اثر گذاشته و باعث شده بهره‌برداری از این ابزار برای بسیاری از بنگاه‌ها غیراقتصادی به‌نظر برسد. علاوه بر این، توزیع غیرشفاف منافع مالی میان شرکت‌های تأمین سرمایه و سرمایه‌گذاران، اعتماد به این ابزار را تضعیف کرده است. دست آخر نیز نبود زیرساخت‌های مناسب برای آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در بهره‌گیری از صکوک و محدودیت دسترسی به اطلاعات کافی در مورد نحوه به‌کارگیری این ابزار، مانع از گسترش استفاده از صکوک در ایران شده است. این چالش‌ها موجبات آن را فراهم کرده‌اند تا ظرفیت‌های بازار سرمایه در تأمین مالی از این طریق به‌طور کامل مورد بهره‌برداری قرار نگیرد. سهم تأمین مالی از طریق انتشار صکوک در بازار سرمایه ایران، فاصله چشمگیری با کشورهای پیشرفته دارد که نشان‌دهنده چالش‌های متعددی است که بنگاه‌ها در این مسیر با آن مواجه هستند. همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، یکی از مشکلات اساسی دستوری بودن نرخ اسمی صکوک است که بر اساس ابلاغیه بانک مرکزی تعیین می‌شود. این رویکرد نه‌تنها تبادل طبیعی ریسک و بازده را برای پذیرش ریسک اوراق توسط سرمایه‌گذاران از بین می‌برد، بلکه جذابیت این ابزار مالی را در بازار اولیه کاهش می‌دهد. نرخ‌های دستوری تعیین‌شده عموماً هیچ سنخیتی با شرایط واقعی بازار ندارند و به همین دلیل، سرمایه‌گذارانِ عام تمایلی به ورود به این بازار نشان نمی‌دهند. اختلاف نرخ اسمی صکوک با نرخ بازار، در عمل باعث می‌شود متعهد پذیره‌نویس برای پذیرش خرید اوراق با نرخی پایین‌تر از نرخ بازار، امتیازات و مشوق‌هایی دریافت کند که غالباً شفاف نیستند. این وضعیت به افزایش پیچیدگی و ایجاد هزینه‌های غیرشفاف در روند تأمین مالی منجر می‌شود و در نهایت هزینه نهایی برای متقاضی را افزایش می‌دهد.