تأمین سرمایه در گردش واحدهای اقتصادی باید تسهیل شود
صکوک، ابزاری مالی با رویکردی نوآورانه
حمیدرضا بیاتی‌نیا کاشانی روزنامه نگار
امروزه تأمین مالی پایدار و کارآمد، یکی از چالش‌های اصلی بنگاه‌های تولیدی به‌شمار می‌رود. با توجه به وضعیت اقتصادی کشور و نوسانات بازارهای مالی، بنگاه‌ها همواره به دنبال ابزارهای مالی متنوع و انعطاف‌پذیری هستند که بتوانند نیازهای مالی خود را برآورده سازند. تأمین مالی مناسب و به‌موقع، نقش کلیدی در رشد و توسعه بنگاه‌های تولیدی ایفا می‌کند. در چنین وضعیتی، بنگاه‌ها قادرند به ارتقای فناوری، افزایش ظرفیت تولید، توسعه بازارهای جدید و ایجاد اشتغال بپردازند. در حالی که تنگنای مالی به کاهش تولید، بهره‌وری، رقابت‌پذیری و وقوع بیکاری منجر خواهد شد. در این میان، اوراق صکوک به‌عنوان یک ابزار مالی اسلامی، نقش مهمی در تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی بر عهده دارد.
ماهیت اوراق صکوک
صکوک به‌عنوان یکی از ابزارهای مالی نوین، جایگاه ویژه‌ای در نظام اقتصادی اسلامی پیدا کرده است. این ابزار جایگزینی مناسب برای اوراق قرضه در جوامع اسلامی محسوب می‌شود و در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از کشورها و نهادهای مالی بین‌المللی قرار گرفته است. با توجه به اینکه استفاده از اوراق قرضه به دلیل ناسازگاری با اصول دینی در جوامع مسلمان کاربرد محدودی دارد، صکوک راهکاری عملی و اسلامی برای تأمین مالی و مدیریت بدهی به شمار می‌رود. طی دو دهه اخیر، رشد صکوک به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته و کشورهای اسلامی نظیر مالزی و قطر در زمینه توسعه این ابزار مالی پیشگام بوده‌اند. آن‌ها با ایجاد زیرساخت‌های قانونی و مالی متناسب، بستری مناسب برای انتشار و معامله صکوک فراهم کرده‌اند. در همین راستا، کشورهایی با جمعیت غالب غیراسلامی مانند آلمان نیز به دلیل نیاز به جذب سرمایه‌های اسلامی، به استفاده از این ابزار روی آورده‌اند. صکوک در مفهوم کلی، اوراق بهاداری به حساب می‌آید که پشتوانه آن دارایی‌های واقعی بوده و بر اساس اصول شریعت طراحی شده است. برخلاف اوراق قرضه که مبتنی بر بهره هستند، صکوک به فعالیت‌های اقتصادی مولد و دارای ارزش افزوده متکی است. این ابزار مالی درآمدی ثابت یا متغیر ایجاد می‌کند، قابلیت معامله در بازارهای ثانویه را دارد و به دلیل شفافیت در ساختار و عملکرد، مورد اعتماد سرمایه‌گذاران اسلامی و غیراسلامی قرار گرفته است. صکوک نمی‌تواند بر مبنای فعالیت‌های سفته‌بازی، معاملات غیرشفاف یا بدون خلق ارزش سودآور باشد. در حقیقت، این ابزار مالی نه‌تنها منطبق بر اصول دینی است، بلکه ارزش‌آفرینی اقتصادی را نیز تضمین می‌کند.
کاربردها و مزایای صکوک
میثم رحیمی، کارشناس بازار سرمایه در گفت‌وگو با «آتیه نو» با اشاره به اینکه یکی از کاربردهای اصلی صکوک، تأمین مالی پروژه‌های عمرانی، زیرساختی و تولیدی است، گفت: «این اوراق به دلیل دارا بودن پشتوانه مالی و دارایی واقعی، ریسک کمتری نسبت به اوراق قرضه دارد. به بیان دیگر، برخلاف بسیاری از اوراق بهادار دیگر، صکوک به دارایی‌های مشخصی گره خورده است.»
او افزود: «این دارایی‌ها می‌توانند شامل املاک، ماشین‌آلات، تجهیزات و سایر دارایی‌های ملموس باشند. وجود این پشتوانه، باعث افزایش اطمینان سرمایه‌گذاران نسبت به بازگشت سرمایه می‌شود؛ زیرا در صورت بروز هرگونه مشکل، سرمایه‌گذاران قادرند به این دارایی‌ها رجوع کنند.»
رحیمی ادامه داد: «بسیاری از سرمایه‌گذاران در کشورهای اسلامی به دنبال ابزارهایی هستند که مطابق با اعتقادات دینی‌شان باشد. صکوک با ساختار شفاف و تطبیق با اصول اسلامی، جذابیت زیادی برای این دسته از سرمایه‌گذاران دارد. بنابراین، این اوراق بهادار به توسعه و تنوع در بازارهای مالی اسلامی کمک شایانی کرده و زمینه را برای تعامل بیشتر با اقتصاد جهانی فراهم آورده است.»
این کارشناس بازارهای مالی با تأکید بر اینکه صکوک تنوعی از ابزارهای مالی را برای بنگاه‌ها و سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورد، اضافه کرد: «این مسئله، به بنگاه‌ها امکان می‌دهد تا با توجه به نیازهای خود، ابزار مالی مناسب را انتخاب کنند. همچنین، سرمایه‌گذاران می‌توانند با توجه به ریسک‌پذیری و اهداف سرمایه‌گذاری خود، در انواع مختلف صکوک سرمایه‌گذاری کنند.»
او بیان کرد: «صکوک معمولاً برای تأمین مالی بلندمدت پروژه‌های تولیدی استفاده می‌شوند. این ویژگی، به بنگاه‌ها کمک می‌کند تا برنامه‌های بلندمدت خود را عملیاتی کنند. از سویی، سرمایه‌گذاران نیز با سرمایه‌گذاری در صکوک، از بازدهی بلندمدت بهره‌مند می‌شوند.»
رحیمی با بیان اینکه یکی از اصول مهم در انتشار صکوک، شفافیت و حسابرسی است، گفت: «این ویژگی، به سرمایه‌گذاران اطمینان می‌دهد که اطلاعات مربوط به صکوک به‌صورت دقیق و شفاف در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد. در نهایت نیز وجود سیستم‌های حسابرسی قوی، از سوءاستفاده و تقلب در این بازار جلوگیری می‌کند.»
آینده بازار صکوک در ایران
این کارشناس بازار سرمایه توضیح داد: «بازار صکوک با توجه به ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود، چشم‌اندازی امیدوارکننده برای توسعه دارد. این ابزار مالی اسلامی، از ظرفیت‌های بالقوه‌ای در تأمین مالی پروژه‌های کلان و تقویت بازار سرمایه کشور برخوردار بوده و به‌عنوان یک گزینه جذاب برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی مورد توجه قرار می‌گیرد.»
رحیمی افزود: «با این حال، موفقیت و گسترش بازار مورد نظر مستلزم تمرکز بر مدیریت چالش‌ها و بهره‌برداری از فرصت‌هاست. یکی از عوامل کلیدی در شکل‌دهی به آینده بازار صکوک، بهبود زیرساخت‌های مالی و فناوری به شمار می‌رود. ضعف فعلی در این حوزه، شامل نبود سیستم‌های پیشرفته برای مدیریت و نظارت بر انتشار و معاملات صکوک، یکی از موانع اصلی توسعه این بازار به حساب می‌آید. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و سامانه‌های نظارتی به افزایش شفافیت، اعتماد و جذابیت بازار منجر می‌شود.»
او ادامه داد: «در کنار این موضوع، کمبود آگاهی عمومی در میان سرمایه‌گذاران یک مانع دیگر است که مستقیماً بر میزان تقاضا و مشارکت در بازار تأثیر می‌گذارد. بسیاری از سرمایه‌گذاران هنوز از ساختارها، مزایا و کاربردهای متنوع صکوک اطلاعات کافی ندارند. افزایش آگاهی از طریق آموزش‌های عمومی، اطلاع‌رسانی هدفمند و تقویت نقش رسانه‌ها می‌تواند نقش بسزایی در رفع این مشکل داشته باشد و به افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران کمک کند.»
به گفته این کارشناس، طراحی ابزارهای جدید و معرفی صکوک با ساختارهای متنوع، انعطاف‌پذیری بازارهای مالی را افزایش می‌دهد و جذابیت آن را برای گروه‌های مختلف سرمایه‌گذاران بیشتر می‌کند.
رحیمی با تأکید بر اینکه چشم‌انداز بازار صکوک در ایران نشان می‌دهد که این ابزار می‌تواند در آینده به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تأمین مالی پروژه‌های کلان زیرساختی و صنعتی کشور به حساب آید، گفت: «با گسترش و تنوع ابزارهای صکوک و مشارکت بیشتر سرمایه‌گذاران داخلی، این بازار به بستری پایدار برای توسعه اقتصادی کشور تبدیل می‌شود. در نهایت، موفقیت بازار صکوک در گرو تصمیمات استراتژیک و همکاری بین دولت، نهادهای مالی و سرمایه‌گذاران است که مسیر توسعه این ابزار مالی را هموار می‌کنند.»