پس از حدود چهار دهه انتقال پایتخت عملیاتی می‌شود؟
«مکران» و یک سؤال اساسی
محمد رضوانی روزنامه نگار
انتقال پایتخت و احتمال در نظر گرفتن مکران به‌عنوان گزینه‌ای قوی در این زمینه، موجب شده است طی روزهای گذشته تبعات این تغییر بیش از همیشه مورد توجه قرار گیرد. پیش از این اگرچه توصیه‌های متعددی در راستای توسعه مکران مطرح می‌شد اما حال گویی این روند جدی‌تر از همیشه زیر ذره‌بین قرار گرفته است. یکی از دلایلی که برای تغییر پایتخت مطرح بود، قرار داشتن تهران روی گسل بود و حال جای سؤال است که در انتخاب پایتخت جدید ایمنی در برابر زمین‌لرزه تا چه اندازه مورد توجه خواهد بود؟
مکران شامل سواحل ایران در دریای عمان در حد فاصل مرز پاکستان تا تنگه هرمز و طول آن بیش از هزار کیلومتر است. این مناطق با وجود ظرفیت زیادی که برای پیشرفت و توسعه کشور از جمله اتصال به اقیانوس دارند، سال‌ها مورد غفلت قرار گرفته‌ا‌ند. طی سالیان گذشته شرایط حاکم بر تهران دولت‌ها را بر آن داشته تا به دنبال جایگزینی برای پایتخت باشند و این‌بار قرعه به نام مکران درآمده است به‌ویژه آنکه دولت چهاردهم از اولین روزهای فعالیت خود، توسعه این سواحل را به‌عنوان یکی از برنامه‌های اصلی خود در دستور کار داشت.
رفع نابرابری منابع و مصارف
رئیس‌جمهور طی هفته‌های گذشته تأکید کرده: «یکی از دلایلی که ما را بر آن داشته تا به موضوع تغییر پایتخت بیندیشیم، نابرابری میان منابع و مصارف در تهران است.»
مسعود پزشکیان در سفر اخیر خود به استان سیستان و بلوچستان نیز درباره اهمیت برنامه توسعه سواحل مکران در دولت، گفته بود: «هفته‌ای نیست درباره مکران، خلیج فارس، مازندران و کریدورها جلسه نداشته باشیم. قرار است از کارشناسان بین‌المللی با رتبه‌های بالای علمی برای مشورت دعوت کنیم. در این‌باره با رهبری صحبت کرده‌ایم. باید بهترین باشیم و به جایگاهی برسیم که برازنده جامعه ما باشد.»
از سوی دیگر محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، با تأکید بر مزیت‌های بهره‌گیری از اقتصاد دریامحور، مکران را گزینه‌ای مناسب برای انتقال پایتخت دانسته و بیان کرده بود: «اگر به این جمع‌بندی برسیم که به‌خاطر محدودیت‌هایی که در ارائه خدمات مثل آب به مردم تهران داریم، نمی‌توانیم بیش از این پاسخگوی مردم باشیم قطعاً در انتقال پایتخت تردید نمی‌کنیم. یکی از مناطقی که می‌تواند به‌صورت جدی مطرح باشد منطقه مکران است. این منطقه جای مناسبی است و محدودیتی هم ندارد. مراکز دیگری هم برای انتقال پایتخت در گذشته مطرح بود اما هرکدام محدودیت‌های خاص خود را داشتند مثلاً مشکل تأمین آب داشتند یا گرفتار سایر مسائل حاشیه‌ای بودند.»
پتانسیل یک شهر جنوبی
سواحل مکران که در امتداد خلیج عمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد، دارای چندین مزیت جغرافیایی است که می‌تواند آن را برای پایتختی جدید مناسب کند. از آن جمله می‌توان به نزدیکی آن به دریاهای آزاد اشاره کرد؛ پتانسیلی که مزایای راهبردی را برای تجارت و حملونقل فراهم می‌کند، ضمن آنکه دسترسی آسان‌تر به مسیرهای کشتیرانی بین‌المللی را در مقایسه با تهران که در داخل کشور قرار دارد، ارائه می‌دهد.
این موقعیت ساحلی می‌تواند با تسهیل واردات مواد اولیه و صادرات کالاهای نهایی به‌طور مستقیم از بنادر جنوبی، توانمندی‌های اقتصادی ایران را افزایش دهد.
اگرچه مکران بی‌شک دارای ظرفیت‌های بی‌بدیلی محسوب می‌شود اما باید این نکته را هم در خاطر داشت که در دهه‌های گذشته، این خطه توسعه و آبادانی چندانی را تجربه نکرده است. حال انتقال پایتخت به این خطه جنوبی نیاز به سرمایه‌گذاری کلان دارد، زیرا لازم است در این منطقه ایجاد زیرساخت‌های لازم از جمله جاده‌ها، فرودگاه‌ها، مدارس، بیمارستان‌ها و مراکز صنعتی در دستور کار قرار گیرد که با توجه به هزینه‌های بالای لازم برای تحقق این هدف، عملیاتی کردن این ایده با دشواری‌های متعددی همراه خواهد بود. همچنین، نیاز به مدیریت مناسب برای حفاظت از محیط‌زیست منطقه و حفظ فرهنگ بومی وجود دارد.
ناحیه زلزله‌خیز
نکته دیگر اینکه اگرچه از سوی دولت اعلام شده منطقه مکران می‌تواند انتخاب احتمالی برای انتقال پایتخت باشد اما محققان به لرزه‌خیزی این منطقه پرداخته و تأکید دارند اگر قرار به چنین تغییری باشد نیاز است در گام نخست بر توسعه سامانه‌های هوشمند هشدار پیش‌هنگام سونامی، وضع قوانین ساختمانی سختگیرانه و اجرای برنامه‌های آمادگی جامعه برای مدیریت سوانح متمرکز شویم. شواهد تاریخی نشان می‌دهد زلزله‌های مختلف و شدیدی در مکران روی داده، هرچند تنها زلزله شدیدی که به‌صورت دستگاهی ثبت شده و سونامی نیز ایجاد کرده، زلزله سال ۱۹۴۵ است که سونامی به ارتفاع ۱۲ متر ایجاد کرد و به گفته تعدادی از محققان حدود 4000 نفر کشته شدند.
گسل مکران فقط حدود ۱۰۰ کیلومتر از سواحل جنوبی ایران فاصله دارد و چنانچه فعال شود، پیش‌بینی می‌شود امواج ناشی از فعالیت آن در مدت‌زمان ۲۰ تا ۳۰ دقیقه به سواحل ایران و پاکستان برسد. از این‌رو به اعتقاد محققان زلزله‌شناس کشور با توجه به نزدیکی این پهنه تاریخی به منطقه عملیاتی پارس جنوبی و عسلویه، اهمیت برآوردهای مربوط به خطر سونامی در استان بوشهر به‌طور خاص و در خلیج فارس به‌طور کلی ضروری است. کارشناسان زمین‌شناسی بر این باورند که کنار درس‌آموزی از توسعه مناطق ساحلی در کشورهای لرزه‌خیزی چون شیلی و ژاپن باید به افزایش انعطاف‌پذیری در برابر سوانح طبیعی مانند زلزله و سونامی از طریق قوانین ساختمانی سختگیرانه، راه‌حل‌های مهندسی پیشرفته، برنامه‌های آمادگی جامعه، چارچوب‌های جامع مدیریت سوانح و تلاش‌های پژوهشی مداوم تمرکز کنیم. همچنین تجربه کشورهایی مانند شیلی و ژاپن در این راستا می‌توان تعیین‌کننده باشد. شیلی در پاسخ به زلزله‌های گذشته، قوانین ساختمانی سختگیرانه‌ای را اجرا کرده و ژاپن یکی از پیشرفته‌ترین قوانین ساختمانی تاب‌آوری در برابر زلزله را دارد. این کشور پس از زلزله بزرگ کانتو در سال ۱۹۲۳، مقرراتی وضع کرد که بر اساس آن ساختمان‌ها باید با مصالح و تکنیک‌های خاصی طراحی شوند که به آن‌ها اجازه می‌دهد به جای فروریختن در رویدادهای لرزه‌ای، تاب بخورند. از سوی دیگر در این کشور مفهوم شهرهای تاب‌آور در برابر سوانح با تمرکز بر ایجاد محیط‌های شهری از طریق طراحی هوشمند سازگار با سوانح طبیعی مورد توجه است. سامانه جامع هشدار زلزله و سونامی جدید و مدرن ژاپن از سال ۲۰۰۷ راه‌اندازی شد. پس از زلزله و سونامی فاجعه‌بار توهوکو در سال ۲۰۱۱، ژاپن پدافند ساحلی گسترده‌ای از جمله دیواره‌های دریایی بلندتر، موج‌شکن‌ها و دروازه‌های سونامی را که برای محافظت از مناطق کم ارتفاع در برابر آب‌گرفتگی طراحی شده بودند، اجرا کرد.
حال باید دید در شرایط تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی امکان لحاظ کردن چنین مواردی برای مکران وجود دارد؟ از دیگر چالش‌های مهم در جابه‌جایی پایتخت بحث ایجاد زیرساخت‌های کافی همچون ساختمان‌های دولتی، شبکه‌های حملونقل، تأسیسات و مسکن و مواردی است که بتواند جمعیتی مشابه جمعیت تهران (تقریباً ۱۶ میلیون نفر) را پشتیبانی کند. هم‌اکنون چنین زیرساختی در سواحل مکران موجود نیست و وضعیت فعلی زیرساخت‌ها در امتداد سواحل مکران نیاز به سرمایه‌گذاری و توسعه قابل‌توجهی دارد تا بتواند چنین مرکز اداری بزرگی را در خود جای دهد.