صادرات ۵ درصدی!
محصولات دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۲ سهم پنج درصدی از ارزش کل صادرات کشور را به خود اختصاص دادند. این در حالی است که مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، حدود ۸۰ درصد ارزش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان را شامل می‌شود. محمدعلی دهقان‌دهنوی، رئیس سازمان توسعه تجارت ایران با اشاره به اینکه براساس آمار گمرک، صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۲ سهم ۲. ۶ درصد از وزن و پنج درصد از ارزش کل صادرات کشور را تشکیل داد، گفت: «توسعه صادرات غیرنفتی به‌ویژه صادرات متکی بر اقتصاد دانش‌بنیان، نقش با اهمیتی در امنیت اقتصادی و توسعه اقتصادی کشور ایفا می‌کند. در مقابل وابستگی صادرات و اقتصاد به فروش نفت، مواد خام و نیمه‌خام، یکی از نقاط ضعف کشور به‌ویژه در زمان تحریم و محدودیت‌های بین‌المللیبه شمار می‌رود.»
رئیس سازمان توسعه تجارت ایران افزود: «این نوع صادرات آسیب‌پذیری کمتری در زمان محدودیت‌ها دارد؛ چراکه اساس اقتصاد دانش‌بنیان را تفکر و تخصص تشکیل می‌دهد و بر نیروی انسانی و قدرت تولید و دانش آن تکیه داشته و وابسته به منابع طبیعی نیست.»
او ادامه داد: «بدون شک شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری در حال حاضر یکی از بازیگران مهم و اصلی اقتصادی کشور هستند. در این راستا سازمان توسعه تجارت به‌عنوان متولی تجارت خارجی، تقویت صادرات دانش‌بنیان را به‌طور جدی در دستور کار قرار دارد.»
دهقان دهنوی اضافه کرد: «تقویت جایگاه ایران در عرصه نوآوری و فناوری در حوزه‌های مختلف و همچنین توسعه همکاری‌های تجاری بین‌المللی و معرفی ظرفیت‌های شرکت‌های ایرانی به‌ویژه در حوزه دانش‌بنیان نیازمند تقویت رویدادهایی است که فرصت تعامل بازیگران اصلی این اکوسیستم را هرچه بیشتر فراهم می‌آورد.»
روند رو به رشد صادرات دانش‌بنیان‌ها
این آمار جایگاه رو به رشد اقتصاد دانش‌بنیان در تحول ساختار صادراتی کشور را نمایان می‌سازد. ارزش پنج درصدی صادرات دانش‌بنیان از کل صادرات، بیانگر تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالا توسط این شرکت‌هاست؛ امری که می‌تواند مسیر حرکت به سوی کاهش وابستگی به مواد خام را هموار سازد.
از منظر محصولات، تمرکز اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان بر تولید مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی است. این بخش حدود ۸۰ درصد از ارزش کل صادرات دانش‌بنیان را تشکیل داده و این محصولات شامل نانو مواد، پلیمرهای پیشرفته، ترکیبات دارویی، کاتالیست‌ها و مواد مهندسی خاص هستند.
اهمیت این بخش نه‌تنها به دلیل ارزش اقتصادی بالای محصولات، بلکه به دلیل تقاضای جهانی برای این محصولات فناورانه است که می‌تواند زمینه را برای توسعه بازارهای صادراتی ایران فراهم کند. عملکرد موفق شرکت‌های دانش‌بنیان در صادرات، تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد کلان کشور داشته است. آن‌ها از یک‌سو به کاهش وابستگی به صادرات مواد خام کمک رسانده و از سوی دیگر با ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و تخصصی، نقش مهمی در بهبود شاخص‌های اشتغال ایفا می‌کنند.
همچنین حضور در زنجیره ارزش جهانی از طریق صادرات این محصولات، جایگاه ایران را در عرصه‌های بین‌المللی ارتقا می‌بخشد. بازارهای هدف محصولات دانش‌بنیان ایران در سال ۱۴۰۲ عمدتاً کشورهای منطقه و همسایه بوده‌اند. کشورهایی مانند عراق، ترکیه و امارات به‌عنوان مشتریان اصلی این محصولات شناخته شده‌اند.
علاوه بر این، بازارهای نوظهور در آسیا و آفریقا ظرفیت بالایی برای پذیرش محصولات دانش‌بنیان ایران دارند. با این حال، شرکت‌های دانش‌بنیان در تلاشند تا با تطبیق استانداردهای جهانی و بهبود کیفیت، به بازارهای رقابتی‌تر مانند اروپا و شرق آسیا نیز وارد شوند.
لزوم افزایش حمایت‌ها از شرکت‌های فناور
حمایت‌های دولتی نقش مؤثری در توسعه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان ایفا می‌کنند. معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات مالی و مشوق‌های صادراتی از جمله اقدامات حمایتی هستند که انگیزه لازم را برای توسعه و رشد این شرکت‌ها فراهم کرده‌اند.
همچنین ایجاد زیرساخت‌های تجاری مانند مناطق آزاد دانش‌بنیان و تسهیل در حضور این شرکت‌ها در نمایشگاه‌های بین‌المللی از دیگر اقدامات مؤثر در این حوزه بوده است. با توجه به عملکرد مثبت شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۲، می‌توان نتیجه گرفت که این بخش ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به موتور محرک اقتصاد ایران دارد.
تمرکز بر گسترش بازارهای هدف، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و توسعه زیرساخت‌های صادراتی زمینه‌ساز توسعه بیشتر این شرکت‌ها و ارتقای جایگاه ایران در اقتصاد جهانی هستند. این شرکت‌ها علاوه بر نقش‌آفرینی در صادرات، در ایجاد زیرساخت‌های فناورانه و انتقال دانش در سطح ملی نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
تولید مواد پیشرفته و محصولات دانش‌محور، زنجیره‌ای از ارزش افزوده ایجاد می‌کند که علاوه بر ارزآوری، موجب تقویت صنایع پایین‌دستی و بومی‌سازی فناوری‌های استراتژیک می‌شود. در این راستا، ارتباط میان شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنایع بزرگ‌تر می‌تواند به شکل‌گیری اکوسیستم کارآمدی منجر شود که در آن نوآوری و رشد اقتصادی به‌صورت هم‌افزا عمل کنند. نگاه به آینده نشان می‌دهد که تقویت جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان در صادرات ایران، مستلزم توسعه سیاست‌های حمایتی و افزایش تعاملات بین‌المللی است. با توجه به تغییرات سریع فناوری در جهان، این شرکت‌ها باید با سرمایه‌گذاری مداوم در تحقیق و توسعه، خود را در خط مقدم نوآوری حفظ کنند.
در چنین شرایطی، شرکت‌های دانش‌بنیان نه‌تنها به موتور محرکه صادرات کشور تبدیل خواهند شد، بلکه نقشی کلیدی در تحول اقتصاد ایران به سمت یک اقتصاد دانش‌محور ایفا خواهند کرد. یکی از دستاوردهای برجسته شرکت‌های دانش‌بنیان در سال‌های اخیر، ایجاد ارتباط مستقیم میان فناوری‌های پیشرفته و نیاز بازارهای هدف بود.
این شرکت‌ها با شناسایی تقاضای بین‌المللی برای محصولاتی مانند نانو مواد، پلیمرهای مهندسی و ترکیبات شیمیایی خاص، توانسته‌اند جایگاهی متمایز در زنجیره تأمین جهانی به دست آورند. چنین محصولاتی علاوه بر ایجاد ارزش افزوده بالا، نشان‌دهنده قدرت علمی و فناورانه کشور در پاسخ به چالش‌های صنعتی و تکنولوژیکی در سطح بین‌المللی است. به‌ویژه در حوزه‌هایی نظیر داروسازی و پتروشیمی، این محصولات جایگزین موفقی برای واردات و همچنین ابزار رقابتی در بازارهای صادراتی به شمار می‌روند.
علاوه بر آن، توسعه صادرات دانش‌بنیان فرصتی برای افزایش تاب‌آوری اقتصادی کشور در برابر شوک‌های خارجی فراهم آورده است. حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در بازارهای متنوع، با ایجاد سبدی از محصولات فناورانه، وابستگی اقتصاد ایران به بازارهای خاص یا محصولات خام را کاهش می‌دهد. این تنوع به گسترش دامنه فعالیت‌های اقتصادی کمک می‌کند و ریسک‌های ناشی از تغییرات ناگهانی در شرایط بازارهای جهانی را به حداقل می‌رساند. آینده این مسیر در گرو تداوم نوآوری، گسترش زیرساخت‌های صادراتی و ایجاد بسترهای قانونی و حمایتی پایدار برای این شرکت‌ها خواهد بود.
رئیس سازمان توسعه تجارت ایران افزود: «این نوع صادرات آسیب‌پذیری کمتری در زمان محدودیت‌ها دارد؛ چراکه اساس اقتصاد دانش‌بنیان را تفکر و تخصص تشکیل می‌دهد و بر نیروی انسانی و قدرت تولید و دانش آن تکیه داشته و وابسته به منابع طبیعی نیست.»
او ادامه داد: «بدون شک شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری در حال حاضر یکی از بازیگران مهم و اصلی اقتصادی کشور هستند. در این راستا سازمان توسعه تجارت به‌عنوان متولی تجارت خارجی، تقویت صادرات دانش‌بنیان را به‌طور جدی در دستور کار قرار دارد.»
دهقان دهنوی اضافه کرد: «تقویت جایگاه ایران در عرصه نوآوری و فناوری در حوزه‌های مختلف و همچنین توسعه همکاری‌های تجاری بین‌المللی و معرفی ظرفیت‌های شرکت‌های ایرانی به‌ویژه در حوزه دانش‌بنیان نیازمند تقویت رویدادهایی است که فرصت تعامل بازیگران اصلی این اکوسیستم را هرچه بیشتر فراهم می‌آورد.»
روند رو به رشد صادرات دانش‌بنیان‌ها
این آمار جایگاه رو به رشد اقتصاد دانش‌بنیان در تحول ساختار صادراتی کشور را نمایان می‌سازد. ارزش پنج درصدی صادرات دانش‌بنیان از کل صادرات، بیانگر تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالا توسط این شرکت‌هاست؛ امری که می‌تواند مسیر حرکت به سوی کاهش وابستگی به مواد خام را هموار سازد.
از منظر محصولات، تمرکز اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان بر تولید مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی است. این بخش حدود ۸۰ درصد از ارزش کل صادرات دانش‌بنیان را تشکیل داده و این محصولات شامل نانو مواد، پلیمرهای پیشرفته، ترکیبات دارویی، کاتالیست‌ها و مواد مهندسی خاص هستند.
اهمیت این بخش نه‌تنها به دلیل ارزش اقتصادی بالای محصولات، بلکه به دلیل تقاضای جهانی برای این محصولات فناورانه است که می‌تواند زمینه را برای توسعه بازارهای صادراتی ایران فراهم کند. عملکرد موفق شرکت‌های دانش‌بنیان در صادرات، تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد کلان کشور داشته است. آن‌ها از یک‌سو به کاهش وابستگی به صادرات مواد خام کمک رسانده و از سوی دیگر با ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و تخصصی، نقش مهمی در بهبود شاخص‌های اشتغال ایفا می‌کنند.
همچنین حضور در زنجیره ارزش جهانی از طریق صادرات این محصولات، جایگاه ایران را در عرصه‌های بین‌المللی ارتقا می‌بخشد. بازارهای هدف محصولات دانش‌بنیان ایران در سال ۱۴۰۲ عمدتاً کشورهای منطقه و همسایه بوده‌اند. کشورهایی مانند عراق، ترکیه و امارات به‌عنوان مشتریان اصلی این محصولات شناخته شده‌اند.
علاوه بر این، بازارهای نوظهور در آسیا و آفریقا ظرفیت بالایی برای پذیرش محصولات دانش‌بنیان ایران دارند. با این حال، شرکت‌های دانش‌بنیان در تلاشند تا با تطبیق استانداردهای جهانی و بهبود کیفیت، به بازارهای رقابتی‌تر مانند اروپا و شرق آسیا نیز وارد شوند.
لزوم افزایش حمایت‌ها از شرکت‌های فناور
حمایت‌های دولتی نقش مؤثری در توسعه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان ایفا می‌کنند. معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات مالی و مشوق‌های صادراتی از جمله اقدامات حمایتی هستند که انگیزه لازم را برای توسعه و رشد این شرکت‌ها فراهم کرده‌اند.
همچنین ایجاد زیرساخت‌های تجاری مانند مناطق آزاد دانش‌بنیان و تسهیل در حضور این شرکت‌ها در نمایشگاه‌های بین‌المللی از دیگر اقدامات مؤثر در این حوزه بوده است. با توجه به عملکرد مثبت شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۲، می‌توان نتیجه گرفت که این بخش ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به موتور محرک اقتصاد ایران دارد.
تمرکز بر گسترش بازارهای هدف، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و توسعه زیرساخت‌های صادراتی زمینه‌ساز توسعه بیشتر این شرکت‌ها و ارتقای جایگاه ایران در اقتصاد جهانی هستند. این شرکت‌ها علاوه بر نقش‌آفرینی در صادرات، در ایجاد زیرساخت‌های فناورانه و انتقال دانش در سطح ملی نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
تولید مواد پیشرفته و محصولات دانش‌محور، زنجیره‌ای از ارزش افزوده ایجاد می‌کند که علاوه بر ارزآوری، موجب تقویت صنایع پایین‌دستی و بومی‌سازی فناوری‌های استراتژیک می‌شود. در این راستا، ارتباط میان شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنایع بزرگ‌تر می‌تواند به شکل‌گیری اکوسیستم کارآمدی منجر شود که در آن نوآوری و رشد اقتصادی به‌صورت هم‌افزا عمل کنند. نگاه به آینده نشان می‌دهد که تقویت جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان در صادرات ایران، مستلزم توسعه سیاست‌های حمایتی و افزایش تعاملات بین‌المللی است. با توجه به تغییرات سریع فناوری در جهان، این شرکت‌ها باید با سرمایه‌گذاری مداوم در تحقیق و توسعه، خود را در خط مقدم نوآوری حفظ کنند.
در چنین شرایطی، شرکت‌های دانش‌بنیان نه‌تنها به موتور محرکه صادرات کشور تبدیل خواهند شد، بلکه نقشی کلیدی در تحول اقتصاد ایران به سمت یک اقتصاد دانش‌محور ایفا خواهند کرد. یکی از دستاوردهای برجسته شرکت‌های دانش‌بنیان در سال‌های اخیر، ایجاد ارتباط مستقیم میان فناوری‌های پیشرفته و نیاز بازارهای هدف بود.
این شرکت‌ها با شناسایی تقاضای بین‌المللی برای محصولاتی مانند نانو مواد، پلیمرهای مهندسی و ترکیبات شیمیایی خاص، توانسته‌اند جایگاهی متمایز در زنجیره تأمین جهانی به دست آورند. چنین محصولاتی علاوه بر ایجاد ارزش افزوده بالا، نشان‌دهنده قدرت علمی و فناورانه کشور در پاسخ به چالش‌های صنعتی و تکنولوژیکی در سطح بین‌المللی است. به‌ویژه در حوزه‌هایی نظیر داروسازی و پتروشیمی، این محصولات جایگزین موفقی برای واردات و همچنین ابزار رقابتی در بازارهای صادراتی به شمار می‌روند.
علاوه بر آن، توسعه صادرات دانش‌بنیان فرصتی برای افزایش تاب‌آوری اقتصادی کشور در برابر شوک‌های خارجی فراهم آورده است. حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در بازارهای متنوع، با ایجاد سبدی از محصولات فناورانه، وابستگی اقتصاد ایران به بازارهای خاص یا محصولات خام را کاهش می‌دهد. این تنوع به گسترش دامنه فعالیت‌های اقتصادی کمک می‌کند و ریسک‌های ناشی از تغییرات ناگهانی در شرایط بازارهای جهانی را به حداقل می‌رساند. آینده این مسیر در گرو تداوم نوآوری، گسترش زیرساخت‌های صادراتی و ایجاد بسترهای قانونی و حمایتی پایدار برای این شرکت‌ها خواهد بود.