شغـل مـن دشــوار اسـت
نوشین رزاقی‌راد روزنامه نگار
بر اساس ماده 76 قانون تأمین‌اجتماعی، مشاغل‌سخت و زیان‌آور به مشاغلی گفته می‌شود که در آن‌ها عواملی چون عوامل فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و غیره از حالت استاندارد خارج شده و کارگر طی فعالیت مداوم از لحاظ جسمی و روانی آسیب جدی می‌بیند. بر این اساس، مشاغل از لحاظ سختی و‌زیان‌آوری به دو دسته مشاغل سخت و زیان‌آور گروه «الف» و مشاغل سخت و‌زیان‌آور گروه «ب» دسته‌بندی می‌شوند.
گروه اول مشاغلی را در خود جای داده که سختی و زیان‌آور بودن شغل با ماهیت شغل ارتباط نزدیکی دارد اما کارگر با رعایت تمهیدات ایمنی و بهداشتی استاندارد می‌تواند سختی این مشاغل را حذف کند.
گروه دوم مشاغلی را دربر می‌گیرد که سختی و زیان‌آور بودن شغل به ماهیت شغل وابسته است و کارگر با رعایت تمهیدات بهداشتی و ایمنی تنها می‌تواند حدودی از سختی آن را کاهش دهد اما به‌طور کامل حذف نمی‌شود.
شیوه تعیین سختی کار
کارگر، کارفرما، وزارت بهداشت، تشکل‌های کارگری و کارفرمایی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و در انتها سازمان تأمین‌اجتماعی در مقام متقاضی باید درخواست سخت و زیان‌آور بودن مشاغل را ارائه دهند. در واقع به این شکل است که مشاغل سخت و زیان‌آور تعیین و دسته‌بندی می‌شوند. برای مثال آن دسته از مشاغلی که در آن‌ها کارگر می‌تواند با انجام تمهیدات بهداشتی و ایمنی، سختی و‌زیان‌آور بودن را کاهش دهد و یا حذف کند در زمره مشاغل گروه «الف» و آن دسته از مشاغلی که با وجود انجام تمهیدات ایمنی و بهداشتی در آن‌ها، کارگر نمی‌تواند سختی‌های شغل را به‌طور کامل حذف کند و تنها با انجام این تمهیدات توسط کارفرما بخشی از سختی کار کاهش و کاسته می‌شود، در دسته مشاغل گروه «ب» قرار می‌گیرند.
پس از ارائه درخواست سخت‌و زیان‌آور بودن مشاغل، کمیته کارشناسان جلسه‌ای برگزار خواهد کرد و در این جلسه به بررسی سوابق و شرایط محیط کار از لحاظ فیزیکی، بیولوژیکی و غیره خواهد پرداخت و در مرحله آخر مدارک ارائه شده باید توسط کمیته استانی تأیید شود.
طبق مصوبه وزارت کار و بهداشت ۱۱۰ شغل در این دسته قرار می‌گیرند. مشاغلی چون کار در معدن، کار در مخازن بسته، کار استخراج، کار در ارتفاع، کار مداوم در مجاورت کوره‌های مذاب، کار در کارگاه‌هایی همچون روده پاک‌کنی، آسفالت خیابان‌ها، جوشکاری در مخازن، کار با مواد رادیواکتیو، کار روی دکل‌های برق، کار با مواد شیمیایی، کار در محیط پرسروصدا، کار در حوزه‌های پزشکی، خبرنگاری، آتش‌نشانی، رانندگان حمل‌ونقل برون و درون شهری و راهداران و رانندگان از جمله مشاغل سخت و زیان‌آور تلقی می‌شوند. این در حالی است که در لیست مشاغل سخت و زیان‌آور سازمان تأمین‌اجتماعی نیز برخی مشاغل همچون حفاری قنات، فاضلاب‌ها، کار در امور سم‌پاشی، مزارع، کار در فضاهای باز مانند دکل‌ها، کار در خطوط برق فشار قوی، کار در زندان‌ها و کار در مراکز روان‌درمانی گنجانده شده‌اند.
محاسبه حق‌بیمه
نرخ حق‌بیمه لیست مشاغل سخت و زیان‌آور ۲۷ درصد سهم کارفرماست. البته کارفرما اگر کارگری را قبل از سال ۸۳ استخدام کرده باشد، علاوه بر آن چهار درصد، باید چهار درصد دیگر نیز به نرخ بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور آن کارگر اضافه کند که در مجموع ۳۱ درصد می‌شود. در عین حال، نحوه محاسبه حق‌بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور نیز طبق یک فرمول میانگین ۱۲ ماه و یا آخرین ماه ×۴× مجموع سنوات مشمول مشاغل سخت و زیان‌آور + مستمری استحقاقی ×۴ × سنوات سخت و زیان‌آور قبل از تاریخ 04/07/1380 صورت می‌گیرد.
در صورتی که استفاده از مواردی چون بیمه اختیاری، بازخرید و استعفا، مرخصی بدون حقوق، اخراج، غیبت غیرموجه و غیره بدون دریافت بیمه بیکاری باشند بعضا موجب می‌شوند که کارگر به صورت دائم و یا موقت اخراج شود. حال اگر این موارد در مشاغل سخت و زیان‌آور رخ دهد، توالی شغلی از بین رفته و به حالت متناوب درمی‌آید.
بازنشستگی پیش از موعد
چنانچه کارگر حداقل 20 سال متوالی و یا ۲۵ سال متناوب سابقه پرداخت بیمه داشته باشد می‌تواند بدون در نظر گرفتن شرایط سنی درخواست بازنشستگی خود را به اداره کار و امور اجتماعی استان‌ها ارائه دهد. اداره هم در این خصوص جلسه کمیته استانی را برگزار می‌کند. ایام تعطیلات رسمی، استفاده از روزهای مرخصی استحقاقی و غیره اگر از روزهای مشاغل سخت و زیان‌آور بوده باشد به‌عنوان سابقه اشتغال کارگر در نظر گرفته می‌شود. همچنین اگر به دلیل فوت پدر، مادر، همسر و یا مرخصی ازدواج به مدت سه روز استفاده کرده باشد مشمول دریافت حقوق و دستمزد است.
شرایط بازنشستگی مردان در مشاغل سخت شامل موارد زیر است:
مردان باید در زمان بازنشستگی دارای ۵۰ سال سن و ۳۰ سال سابقه (سابقه کار سخت × ۱/۵ + سابقه کار عادی) باشند. همچنین داشتن ۳۵ سال سابقه پراخت حق‌بیمه (در این صورت بدون در نظر گرفتن شرط سنی می‌تواند درخواست بازنشستگی دهد) و یا داشتن ۶۰ سال سن و ۲۰ سال سابقه کار از دیگر شروط بازنشستگی مردان در مشاغل سخت و زیان‌آور است.
شرایط بازنشستگی زنان در مشاغل سخت‌و‌زیان‌آور شامل دارا بودن حداقل ۴۵ سال سن و ۳۰ سال سابقه پرداخت بیمه (سابقه کار سخت × ۱/۵ + سابقه کار عادی)، دارا بودن ۳۵ سال سابقه پرداخت بیمه بدون در نظر گرفتن شرایط سنی، داشتن ۵۵ سال سن و ۲۰ سال سابقه کار (همچون مورد اول) و دارا بودن ۲۰ سال سابقه کار و ۴۲ سال سن است که با ۲۰ روز حقوق بازنشسته می‌شود.
عدم درج عناوین شغلی
رد کردن لیست‌های بیمه‌ای کارگران توسط کارفرمایان و مدیران شرکت‌ها، در سال‌های اخیر به یکی از معضلات و مشکلات حوزه تأمین‌اجتماعی تبدیل شده است. مواردی مانند رد شدن عناوین شغلی به اشتباه، رد نشدن سختی یا زیان‌آوری شغل در موارد سخت و زیان‌آور و سهم چهار درصدی کارفرما و تأخیر یا نیمه رد کردن لیست بیمه بعضی نفرات از چالش‌های این حوزه است.
گزارش‌های فعالان کارگری حاکی از پرتعداد بودن چنین مواردی است. یکی از فعالان کارزار اعتراضی ۲۰-۱۰ در عسلویه در سال‌های گذشته اعلام کرد که یکی از مطالبات مهم کارگران پیمانی و رسمی این است که عناوین شغلی به درستی درج نشده و فرار بیمه‌ای رخ می‌دهد. این در حالی است که گاهی برای درست کردن عنوان شغلی به‌نحوی که کارگر مشمول مشاغل سخت و زیان‌آور نیز باشد، سازمان تأمین‌اجتماعی به کارگران پیشنهاد می‌دهد که موقتاً به‌جای کارفرما (به‌منظور تسریع در فرآیند بازنشستگی) پرداخت مبالغ چندصد میلیونی برای جبران سوابق بیمه‌ای سخت و زیان‌آور را طبق قانون انجام دهند؛ مبلغی که پرداخت آن از عهده اکثریت قاطع کارگران خارج است و مشخص نیست بعداً کارفرما برای پرداخت این مبلغ در دسترس باشد.
قربان درویشی، دبیر اجرایی خانه کارگر خوزستان و رئیس کانون بازنشستگان تأمین‌اجتماعی آبادان در گفت‌وگویی با خبرگزاری کار ایران در این‌باره بیان کرد: «فردی که با هر عنوان شغلی ذیل مشاغل سخت و زیان‌آور قرار بگیرد، می‌تواند زودتر برای بازنشستگی اقدام کند. گاهی برخی کارفرمایان مبلغ ۴ درصد سهم خود در این مشاغل را پرداخت نمی‌کنند. اشتباه زدن عنوان شغلی البته جز این سودی برای کارفرما و زیانی برای کارگر ندارد چون عنوان شغلی دقیق در حکم بازنشستگی درج نمی‌شود اما عناوین شغلی در زمان اشتغال اهمیت دارد؛ زیرا فرد با آن می‌تواند ادعای دریافت حقوق و مزایای منطبق با آن عنوان شغلی را مطرح کند.»
او با اشاره به مشکل پرداخت جریمه خلأ بیمه‌ای از سوی کارگر که معمولاً مبلغ هنگفتی است، گفت: «کارفرما موظف به اصلاح عنوان شغلی پس از اثبات دقیق عنوان است. مبالغی که باید به سازمان تأمین‌اجتماعی و حساب صندوق واریز شود، چهار درصد سخت و زیان‌آور است که مازاد بر سهم کارفرماست. توصیه ما این است که پیگیری این حقوق توسط کارگر بیمه‌شده، در زمان اشتغال او صورت بگیرد تا مفید واقع شود.»
دبیر اجرایی خانه کارگر آبادان و خرمشهر اضافه کرد: «ادارات تأمین‌اجتماعی هرگز نباید مبلغ مابه‌التفاوت و خلأ بیمه را که در آن کارفرما مقصر است، از کارگر طلب کنند. برای مثال کارگر در چنین شرایطی باید به کمیته سخت و زیان‌آور شکایت کند و بگوید من از این تاریخ تا آن تاریخ با این عنوان شغلی برای یک کارفرما با این مشخصات کار کردم. گاهی نمی‌توان پیمانکاران و کارفرمایان منحل شده را پیدا کرد و در چنین شرایطی برای اینکه کار خود افراد در ادارات کار و تأمین‌اجتماعی راحت شود، کارمند یا مقامی ممکن است بگوید که خود کارگر این مبلغ را بریزد اما این اشتباه است و از نظر قانونی، خود کارفرما باید این مابه‌التفاوت را به صندوق تأمین‌اجتماعی واریز کند.»
برخی فعالان کارگری معتقدند بهترین مسیر برای حل چالش عدم درج عناوین شغلی از سوی کارفرمایان این است که از همین امروز کارفرمایان مکلف شوند قبل از راه‌اندازی یک واحد تولیدی، از طریق نمایندگان مرکز بهداشت و اداره کار، سختی و زیان‌آوری هر عنوان شغلی و هر موقعیت را شناسایی کرده و هر واحدی یک شناسنامه فنی نزد این دو نهاد داشته باشد. در این شرایط، حداقل کارگرانی که در آن واحد دارای موقعیت سخت و زیان‌آور هستند، باید چندماه یک‌بار مورد بازرسی قرار بگیرند. به این شکل کارفرما نیز مکلف می‌شود عناوین مشمول سختی و زیان‌آوری را هر ماه واریز کند.
گروه اول مشاغلی را در خود جای داده که سختی و زیان‌آور بودن شغل با ماهیت شغل ارتباط نزدیکی دارد اما کارگر با رعایت تمهیدات ایمنی و بهداشتی استاندارد می‌تواند سختی این مشاغل را حذف کند.
گروه دوم مشاغلی را دربر می‌گیرد که سختی و زیان‌آور بودن شغل به ماهیت شغل وابسته است و کارگر با رعایت تمهیدات بهداشتی و ایمنی تنها می‌تواند حدودی از سختی آن را کاهش دهد اما به‌طور کامل حذف نمی‌شود.
شیوه تعیین سختی کار
کارگر، کارفرما، وزارت بهداشت، تشکل‌های کارگری و کارفرمایی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و در انتها سازمان تأمین‌اجتماعی در مقام متقاضی باید درخواست سخت و زیان‌آور بودن مشاغل را ارائه دهند. در واقع به این شکل است که مشاغل سخت و زیان‌آور تعیین و دسته‌بندی می‌شوند. برای مثال آن دسته از مشاغلی که در آن‌ها کارگر می‌تواند با انجام تمهیدات بهداشتی و ایمنی، سختی و‌زیان‌آور بودن را کاهش دهد و یا حذف کند در زمره مشاغل گروه «الف» و آن دسته از مشاغلی که با وجود انجام تمهیدات ایمنی و بهداشتی در آن‌ها، کارگر نمی‌تواند سختی‌های شغل را به‌طور کامل حذف کند و تنها با انجام این تمهیدات توسط کارفرما بخشی از سختی کار کاهش و کاسته می‌شود، در دسته مشاغل گروه «ب» قرار می‌گیرند.
پس از ارائه درخواست سخت‌و زیان‌آور بودن مشاغل، کمیته کارشناسان جلسه‌ای برگزار خواهد کرد و در این جلسه به بررسی سوابق و شرایط محیط کار از لحاظ فیزیکی، بیولوژیکی و غیره خواهد پرداخت و در مرحله آخر مدارک ارائه شده باید توسط کمیته استانی تأیید شود.
طبق مصوبه وزارت کار و بهداشت ۱۱۰ شغل در این دسته قرار می‌گیرند. مشاغلی چون کار در معدن، کار در مخازن بسته، کار استخراج، کار در ارتفاع، کار مداوم در مجاورت کوره‌های مذاب، کار در کارگاه‌هایی همچون روده پاک‌کنی، آسفالت خیابان‌ها، جوشکاری در مخازن، کار با مواد رادیواکتیو، کار روی دکل‌های برق، کار با مواد شیمیایی، کار در محیط پرسروصدا، کار در حوزه‌های پزشکی، خبرنگاری، آتش‌نشانی، رانندگان حمل‌ونقل برون و درون شهری و راهداران و رانندگان از جمله مشاغل سخت و زیان‌آور تلقی می‌شوند. این در حالی است که در لیست مشاغل سخت و زیان‌آور سازمان تأمین‌اجتماعی نیز برخی مشاغل همچون حفاری قنات، فاضلاب‌ها، کار در امور سم‌پاشی، مزارع، کار در فضاهای باز مانند دکل‌ها، کار در خطوط برق فشار قوی، کار در زندان‌ها و کار در مراکز روان‌درمانی گنجانده شده‌اند.
محاسبه حق‌بیمه
نرخ حق‌بیمه لیست مشاغل سخت و زیان‌آور ۲۷ درصد سهم کارفرماست. البته کارفرما اگر کارگری را قبل از سال ۸۳ استخدام کرده باشد، علاوه بر آن چهار درصد، باید چهار درصد دیگر نیز به نرخ بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور آن کارگر اضافه کند که در مجموع ۳۱ درصد می‌شود. در عین حال، نحوه محاسبه حق‌بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور نیز طبق یک فرمول میانگین ۱۲ ماه و یا آخرین ماه ×۴× مجموع سنوات مشمول مشاغل سخت و زیان‌آور + مستمری استحقاقی ×۴ × سنوات سخت و زیان‌آور قبل از تاریخ 04/07/1380 صورت می‌گیرد.
در صورتی که استفاده از مواردی چون بیمه اختیاری، بازخرید و استعفا، مرخصی بدون حقوق، اخراج، غیبت غیرموجه و غیره بدون دریافت بیمه بیکاری باشند بعضا موجب می‌شوند که کارگر به صورت دائم و یا موقت اخراج شود. حال اگر این موارد در مشاغل سخت و زیان‌آور رخ دهد، توالی شغلی از بین رفته و به حالت متناوب درمی‌آید.
بازنشستگی پیش از موعد
چنانچه کارگر حداقل 20 سال متوالی و یا ۲۵ سال متناوب سابقه پرداخت بیمه داشته باشد می‌تواند بدون در نظر گرفتن شرایط سنی درخواست بازنشستگی خود را به اداره کار و امور اجتماعی استان‌ها ارائه دهد. اداره هم در این خصوص جلسه کمیته استانی را برگزار می‌کند. ایام تعطیلات رسمی، استفاده از روزهای مرخصی استحقاقی و غیره اگر از روزهای مشاغل سخت و زیان‌آور بوده باشد به‌عنوان سابقه اشتغال کارگر در نظر گرفته می‌شود. همچنین اگر به دلیل فوت پدر، مادر، همسر و یا مرخصی ازدواج به مدت سه روز استفاده کرده باشد مشمول دریافت حقوق و دستمزد است.
شرایط بازنشستگی مردان در مشاغل سخت شامل موارد زیر است:
مردان باید در زمان بازنشستگی دارای ۵۰ سال سن و ۳۰ سال سابقه (سابقه کار سخت × ۱/۵ + سابقه کار عادی) باشند. همچنین داشتن ۳۵ سال سابقه پراخت حق‌بیمه (در این صورت بدون در نظر گرفتن شرط سنی می‌تواند درخواست بازنشستگی دهد) و یا داشتن ۶۰ سال سن و ۲۰ سال سابقه کار از دیگر شروط بازنشستگی مردان در مشاغل سخت و زیان‌آور است.
شرایط بازنشستگی زنان در مشاغل سخت‌و‌زیان‌آور شامل دارا بودن حداقل ۴۵ سال سن و ۳۰ سال سابقه پرداخت بیمه (سابقه کار سخت × ۱/۵ + سابقه کار عادی)، دارا بودن ۳۵ سال سابقه پرداخت بیمه بدون در نظر گرفتن شرایط سنی، داشتن ۵۵ سال سن و ۲۰ سال سابقه کار (همچون مورد اول) و دارا بودن ۲۰ سال سابقه کار و ۴۲ سال سن است که با ۲۰ روز حقوق بازنشسته می‌شود.
عدم درج عناوین شغلی
رد کردن لیست‌های بیمه‌ای کارگران توسط کارفرمایان و مدیران شرکت‌ها، در سال‌های اخیر به یکی از معضلات و مشکلات حوزه تأمین‌اجتماعی تبدیل شده است. مواردی مانند رد شدن عناوین شغلی به اشتباه، رد نشدن سختی یا زیان‌آوری شغل در موارد سخت و زیان‌آور و سهم چهار درصدی کارفرما و تأخیر یا نیمه رد کردن لیست بیمه بعضی نفرات از چالش‌های این حوزه است.
گزارش‌های فعالان کارگری حاکی از پرتعداد بودن چنین مواردی است. یکی از فعالان کارزار اعتراضی ۲۰-۱۰ در عسلویه در سال‌های گذشته اعلام کرد که یکی از مطالبات مهم کارگران پیمانی و رسمی این است که عناوین شغلی به درستی درج نشده و فرار بیمه‌ای رخ می‌دهد. این در حالی است که گاهی برای درست کردن عنوان شغلی به‌نحوی که کارگر مشمول مشاغل سخت و زیان‌آور نیز باشد، سازمان تأمین‌اجتماعی به کارگران پیشنهاد می‌دهد که موقتاً به‌جای کارفرما (به‌منظور تسریع در فرآیند بازنشستگی) پرداخت مبالغ چندصد میلیونی برای جبران سوابق بیمه‌ای سخت و زیان‌آور را طبق قانون انجام دهند؛ مبلغی که پرداخت آن از عهده اکثریت قاطع کارگران خارج است و مشخص نیست بعداً کارفرما برای پرداخت این مبلغ در دسترس باشد.
قربان درویشی، دبیر اجرایی خانه کارگر خوزستان و رئیس کانون بازنشستگان تأمین‌اجتماعی آبادان در گفت‌وگویی با خبرگزاری کار ایران در این‌باره بیان کرد: «فردی که با هر عنوان شغلی ذیل مشاغل سخت و زیان‌آور قرار بگیرد، می‌تواند زودتر برای بازنشستگی اقدام کند. گاهی برخی کارفرمایان مبلغ ۴ درصد سهم خود در این مشاغل را پرداخت نمی‌کنند. اشتباه زدن عنوان شغلی البته جز این سودی برای کارفرما و زیانی برای کارگر ندارد چون عنوان شغلی دقیق در حکم بازنشستگی درج نمی‌شود اما عناوین شغلی در زمان اشتغال اهمیت دارد؛ زیرا فرد با آن می‌تواند ادعای دریافت حقوق و مزایای منطبق با آن عنوان شغلی را مطرح کند.»
او با اشاره به مشکل پرداخت جریمه خلأ بیمه‌ای از سوی کارگر که معمولاً مبلغ هنگفتی است، گفت: «کارفرما موظف به اصلاح عنوان شغلی پس از اثبات دقیق عنوان است. مبالغی که باید به سازمان تأمین‌اجتماعی و حساب صندوق واریز شود، چهار درصد سخت و زیان‌آور است که مازاد بر سهم کارفرماست. توصیه ما این است که پیگیری این حقوق توسط کارگر بیمه‌شده، در زمان اشتغال او صورت بگیرد تا مفید واقع شود.»
دبیر اجرایی خانه کارگر آبادان و خرمشهر اضافه کرد: «ادارات تأمین‌اجتماعی هرگز نباید مبلغ مابه‌التفاوت و خلأ بیمه را که در آن کارفرما مقصر است، از کارگر طلب کنند. برای مثال کارگر در چنین شرایطی باید به کمیته سخت و زیان‌آور شکایت کند و بگوید من از این تاریخ تا آن تاریخ با این عنوان شغلی برای یک کارفرما با این مشخصات کار کردم. گاهی نمی‌توان پیمانکاران و کارفرمایان منحل شده را پیدا کرد و در چنین شرایطی برای اینکه کار خود افراد در ادارات کار و تأمین‌اجتماعی راحت شود، کارمند یا مقامی ممکن است بگوید که خود کارگر این مبلغ را بریزد اما این اشتباه است و از نظر قانونی، خود کارفرما باید این مابه‌التفاوت را به صندوق تأمین‌اجتماعی واریز کند.»
برخی فعالان کارگری معتقدند بهترین مسیر برای حل چالش عدم درج عناوین شغلی از سوی کارفرمایان این است که از همین امروز کارفرمایان مکلف شوند قبل از راه‌اندازی یک واحد تولیدی، از طریق نمایندگان مرکز بهداشت و اداره کار، سختی و زیان‌آوری هر عنوان شغلی و هر موقعیت را شناسایی کرده و هر واحدی یک شناسنامه فنی نزد این دو نهاد داشته باشد. در این شرایط، حداقل کارگرانی که در آن واحد دارای موقعیت سخت و زیان‌آور هستند، باید چندماه یک‌بار مورد بازرسی قرار بگیرند. به این شکل کارفرما نیز مکلف می‌شود عناوین مشمول سختی و زیان‌آوری را هر ماه واریز کند.