تأثیر مشاغل سخت و زیانآور بر منابع و مصارف تأمین‌اجتماعی
نوشین مقدم‌پناه روزنامه‌نگار
مطابق آییننامه مشاغل سخت و زیانآور مصوب 1386، نیروی کار فعال و شاغل در کارگاه‌ها به‌واسطه شرایط تشریح شده در این بخش از مقررات حوزه کار و ورود آسیب‌های ناشی از اشتغال در وضعیت یا محیط کار آنان، از مزایای بازنشستگی این نوع اشتغال بهره‌مند می‌شوند. در این بین نهادهای متولی حوزه سیاستگذاری و اجرایی کار، سازمان تأمین‌اجتماعی، جامعه کارفرمایی و نیروی شاغل در کارگاههای مذکور براساس قانون تکالیفی در حوزه مشاغل سخت و زیانآور برعهده دارند. عمل‌نکردن به تکالیف قانونی هرکدام از نهادها و افراد مرتبط با حوزه مشاغل سخت و زیانآور، علاوه بر بی‌توجهی به قانون، آسیب به منابع سازمان تأمین‌اجتماعی و شاغلان این حوزه را به دنبال خواهد داشت.
سازمان تأمین‌اجتماعی به واسطه متولی‌گری حوزه بیمه اجتماعی شاغلان مشمول قانون کار و ارائه خدمات بیمه‌ای، درمانی، بازنشستگی و انواع تعهدات بلندمدت و کوتاه‌مدت در قبال بیمهشدگان کارگری، علاوه بر حق‌بیمه جاری، چهار درصد میزان مستمری برقراری بیمه‌شده نسبت به سنوات اشتغال او در مشاغل سخت و زیانآور را دریافت می‌کند.
نکته مهم بیمه‌پردازی مشمولان مشاغل سخت و زیانآور به تأمین‌اجتماعی، کاهش یک‌سوم بیمه‌پردازی سالانه به مدت 10 سال و به همین نسبت اضافه شدن آنان به جمع مستمری‌بگیران یا بازنشستگان این سازمان است. در شرایطی که پرداخت هرسال حق‌بیمه آنان برابر با یک‌سال و نیم محاسبه میشود، تأمین‌اجتماعی از مزایای دریافتی حق‌بیمه آنان در یک‌سوم مدت پایانی بیمه‌پردازان عادی محروم است.
در این وضعیت از طرفی منابع تأمین‌اجتماعی متأثر از وصول حق‌بیمه شاغلان حوزه سخت و زیانآور به مدت یک دهه آن‌هم در سال‌های پایانی بیمه‌پردازی با وجود مبالغ حق‌بیمه قابل‌توجه، کاهش می‌یابد. از سوی دیگر منابع تأمین‌اجتماعی چندین سال زودتر از شرایط عادی بیمه‌ای صرف پرداخت‌های حوزه تعهدات بازنشستگان سخت و زیانآور خواهد شد. تأثیرگذاری دووجهی منابع و مصارف تأمین‌اجتماعی ناشی از بازنشستگی‌های سخت و زیانآور در این وضعیت مشخص است.
تعریف و تقسیم‌بندی قانونی
ماده یک آییننامه مشاغل سخت و زیانآور می‌گوید: «کارهای سخت و زیانآور کارهایی است که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیتهای طبیعی (جسمی‌و روانی) در وی ایجاد میشود که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن باشد.»
براساس قانون، مشاغل سخت و زیانآور موضوع ماده مذکور به دو گروه تقسیم میشود.
الف- مشاغلی که صفت سخت و زیان‌آوری با ماهیت شغلی آن‌ها وابستگی دارد اما می‌توان با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما سختی و زیان‌آوری آن‌ها را حذف کرد.
ب- مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیانآور بوده و با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی توسط کارفرما، صفت سخت و زیان‌آوری آن‌ها کاهش یافته اما کماکان سخت و زیانآور محسوب می‌شوند.
چگونگی تعیین سختی و زیان‌آوری
موضوع چگونکی تعیین سخت و زیانآور بودن مشاغل و جزئیات تعیین این نوع اشتغال به‌طور مشخص در آییننامه مشاغل سخت و زیانآور مورد اشاره قرار گرفته است. به این واسطه براساس ماده 2 این آییننامه: «تعیین سخت و زیانآور بودن مشاغل موضوع ماده ۱ و نوع آن گروه «الف» و گروه «ب» حسب درخواست کارگر، کارفرما، تشکل‌‌‌ها، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی و سازمان تأمین‌اجتماعی در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط کار توسط کارشناسان بهداشت حرفه‌‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بازرسان کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با تأیید توسط کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی موضوع این آییننامه انجام میگیرد.»
سلامت کارگران در محیط کار
پایش سلامت جسمی و روحی و جبران بخشی از سختی کار و آسیب‌های وارده به نیروی کار ناشی از اشتغال سال‌های طولانی در فضای کار آلوده و آسیب‌زننده را باید اصلی‌ترین دلیل تدوین و اجرای قوانین و مقررات حوزه سخت و زیانآور برشمرد. به این واسطه قانون، کارفرمایان را ملکف به حفاظت از سلامت نیروی کار کرده است.
ماده ۴ آییننامه مشاغل سخت و زیانآور در ارتباط با وظایف و تکالیف کارفرمایان در قبال سلامت نیروی کار می‌گوید: «کارفرمایان مکلفند شاغلین در کارهای سخت و زیانآور را حداقل سالی یک‌بار به‌منظور آگاهی از روند سلامتی و تشخیص به‌هنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی آنان توسط مراکز بهداشتی و درمانی مورد معاینه قرار داده و نتیجه را در پرونده‌‌‌‌های مربوط ضبط و یک نسخه از آن را به سازمان تأمین‌اجتماعی ارائه کنند.»
همچنین در تبصره یک این ماده قانونی آمده است: «تغییر شغل بیمه‌شده که در معرض فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت و زیانآور باشد بر اساس مقررات پیش‌بینی شده در قانون کار صورت میگیرد.»
مطابق تبصره ۲ این ماده قانونی: «معاینات قبل از استخدام طبق ماده 90 قانون تأمین‌اجتماعی - مصوب ۱۳۵۴- انجام میگیرد.»
تبصره «۳» ماده 4 قانون مشاغل سخت و زیانآور نیز به وصول هزینه‌کرد سازمان تأمین‌اجتماعی از کارفرما در صورت عدم انجام تکالیف قانونی از سوی آنان اشاره دارد. در این تبصره عنوان شده؛ «در صورت عدم انجام تکالیف مقرر در بند (۲) جزء «الف» ماده واحده قانون اصلاح تبصره (۲) الحاقی ماده ۷۶ قانون اصلاح مواد ۷۲ و ۷۷ و تبصره ماده ۷۶ قانون تأمین‌اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو تبصره به ماده ۷۶، مصوب ۱۳۷۱- مصوب ۱۳۸۰، سازمان تأمین‌اجتماعی ضمن انجام تعهدات قانونی نسبت به بیمه‌شده هزینه‌های وارده را مطابق ماده 90 قانون تأمین‌اجتماعی از کارفرمای مربوطه وصول خواهد نمود.»
در مجموع اجرای قوانین تکلیف شده حوزه سخت و زیانآور علاوه بر تضمین امنیت و سلامت جسمی و روانی نیروی کار، کاهش آسیب‌های وارده به جامعه کارگری و کاهش هزینه‌کرد تأمین‌اجتماعی در راستای ارائه خدمات درمانی ناشی از صدمات اشتغال در محیط آسیب‌زا را به دنبال خواهد داشت.
تدوین سیاست‌های کار سخت و زیانآور
مطابق ماده 7 قانون مشاغل سخت و زیانآور، سیاستگذاری کشوری کارهای سخت و زیانآور موضوع این آییننامه و رسیدگی به درخواست کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی موضوع ماده 8 و همچنین نظارت و هماهنگی بر فعالیت کمیته‌های مذکور در این آییننامه به عهده شورای عالی حفاظت فنی است.
براساس قانون، دستورالعمل اجرایی نحوه فعالیت کمیته‌های مذکور و نظارت بر آن‌ها به پیشنهاد وزارتخانههای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان تأمین‌اجتماعی به تصویب شورایعالی حفاظت فنی خواهد رسید.
تبصره این ماده قانونی نیز به اعضای شورایعالی حفاظت فنی اشاره دارد. در این تبصره آمده است: «مدیرعامل سازمان تأمین‌اجتماعی یا معاون او یا معاون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با حق رأی در زمینه کارهای سخت و زیانآور موضوع این آییننامه عضو شورای عالی حفاظت فنی خواهند بود.»
جزئیات نیروی کار مشمول
جزئیات مرتبط با مشمولان کارهای سخت و زیانآور نیز در ماده 13 آییننامه مربوط به شرایط بازنشستگی در کارهای سخت و زیانآور به شرح زیر آمده است.
بر اساس بند یک این ماده قانونی، بیمهشدگان با حداقل 20 سال سابقه کار متوالی یا ۲۵ سال سابقه کار متناوب و پرداخت حق‌بیمه در کارهای سخت و زیانآور، بدون شرط سنی امکان ارائه درخواست بازنشستگی به سازمان تأمین‌اجتماعی را دارند.
در بند «2» ماده یادشده این آییننامه نیز اشاره شده که مطابق قانون چنانچه کمیسیون‌های پزشکی موضوع ماده 91 قانون تأمین‌اجتماعی قبل از رسیدن بیمه‌شده شاغل در کارهای سخت و زیانآور به سابقه مقرر در بند «یک» ماده 13 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، فرسایش جسمی و روحی وی را ناشی از اشتغال به این کارها تشخیص دهند و تأیید کنند، افراد مشمول این موضوع می‌شوند.
همچنین بر مبنای بند «3» ماده 13 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، بیمهشدگان این مشاغل به صرف ارائه درخواست بازنشستگی مجاز به ترک کار نیستند و باید احراز شرایط و استحقاق جهت بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیانآور رسماً از سوی سازمان تأمین‌اجتماعی به آن‌ها ابلاغ شود و پس از آن ترک کار کنند.
در بند «4» این ماده، به تکلیف سازمان تأمین‌اجتماعی در برقراری مستمری مشمولان این حوزه اشاره شده که بر این اساس، چنانچه بیمه‌شده شرایط استفاده از بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیانآور را طبق این آییننامه احراز کند، سازمان تأمین‌اجتماعی مکلف به برقراری مستمری او از تاریخ ترک کار است.
همین‌طور طبق بند «5» این ماده از آییننامه مربوطه، افرادی که حداقل 20 سال متوالی یا 25 سال متناوب سابقه پرداخت حق‌بیمه در مشاغل سخت و زیانآور مربوط به قبل از تاریخ تصویب قانون را داشته یا در آینده شرایط مذکور را احراز کنند، با رعایت بند «یک» این ماده امکان ارائه درخواست بازنشستگی خود را به سازمان تأمین‌اجتماعی دارند.
تکلیف کارفرما در برابر تأمین‌اجتماعی
براساس ماده 14 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، کارفرما مکلف است پس از احراز شرایط بازنشستگی بیمه‌شده شاغل در کارگاه او، طبق این آییننامه معادل چهار درصد میزان مستمری برقراری بیمه‌شده نسبت به سنوات اشتغال او در مشاغل سخت و زیانآور مطالبه شده توسط سازمان تأمین‌اجتماعی را به‌طور یکجا به این سازمان پرداخت کند.
به این واسطه صرفاً بخشی از عدم دریافت حق‌بیمه تأمین‌اجتماعی در سال‌های معافیت و همچنین قسمتی از هزینه‌کرد پیش از موعد این نهاد بیمه‌گر اجتماعی در سال‌های آتی پس از بازنشستگی و برقراری مستمری افراد مشمول قانون سخت‌و زیانآور جبران خواهد شد.
بازتعریف مشاغل سخت و زیانآور
برخی جزئیات قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور نیز در سال‌های گذشته بازنگری شده و اصلاح و افزودن الحاقیه در ارتباط با آن‌ها مصوب شده است.
به این واسطه در یک ماده واحده مرتبط با این حوزه آمده است که تبصره «2» الحاقی ماده 76 قانون اصلاح مواد 72 و 77 و تبصره ماده 76 قانون تأمین‌اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو‌تبصره به ماده 76 مصوب 16 اسفند 1371 به شرح زیر اصلاح میشود. به این واسطه بند «الف» تبصره اشاره شده درباره تعریف مشاغل سخت و زیانآور می‌گوید: «کارهای سخت و زیانآور کارهایی است که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار، غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال کارگر تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیتهای طبیعی جسمی و روانی در وی ایجاد گردد که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن بوده و بتوان با به‌کارگیری تمهیدات فنی، مهندسی، بهداشتی و ایمنی و غیره صفت سخت و زیانآور بودن را از آن مشاغل کاهش داد یا حذف کرد.»
همچنین در این تبصره قانونی تأکید شده که کارفرمایان همه کارگاههای مشمول قانون تأمین‌اجتماعی که تمام یا برخی از مشاغل آن‌ها حسب تشخیص مراجع ذی‌ربط سخت و زیانآور اعلام شده یا خواهند شد، مکلفند ظرف دو سال از تاریخ تصویب این قانون نسبت به ایمن‌سازی شرایط محیط کار مطابق حد مجاز و استانداردهای مشخص شده در قانون کار و آیین‌نامه‌های مربوطه و سایر قوانین موضوعه در این زمینه اقدام کنند.
در بخش دیگری از این تبصره آمده است: «کارفرمایان کارگاههای مشمول قانون تأمین‌اجتماعی مکلفند قبل از ارجاع کارهای سخت و زیانآور به بیمهشدگان، ضمن انجام معاینات پزشکی‌آنان از لحاظ قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با نوع کارهای رجوع داده شده (موضوع ماده ۹۰ قانون تأمین‌اجتماعی)، نسبت به انجام معاینات دوره‌ای آنان که حداقل در هر سال نباید کمتر از یک‌بار باشد، نیز به منظور آگاهی از روند سلامتی و تشخیص به‌هنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی اقدام نمایند. وزارتخانههای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و کار و امور اجتماعی مکلفند تمهیدات لازم را در انجام این بند توسط‌کارفرمایان اعمال نمایند.»
در شرایطی که نظارت بر اجرای قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور آن‌گونه که باید در اولویت قرار ندارد و از طرفی جزئیات قانونی این حوزه با بخشی از وضعیت بازار کار و اشتغال امروز هم‌خوانی ندارد، به نظر می‌رسد زمان تغییرات در ساختار قانونی و اجرایی این مجموعه قوانین رسیده است.
با تغییر این رویکرد راهبردی حوزه اشتغال و بیمه‌های اجتماعی، علاوه بر حرکت در مسیر ایجاد محیط کار ایمن‌تر برای نیروی کار و حفاظت از سلامت آنان، منابع سازمان تأمین‌اجتماعی به‌عنوان نهاد اصلی بیمه‌گر شاغلان حوزه کسب و کار و تولید کمتر تحت‌تأثیر مقررات حوزه سخت و زیانآور قرار میگیرد. وضعیتی ناشی از اجرای قوانین و مقررات این حوزه در دهه‌های اخیر، بیانگر آمار بالای بازنشستگان پیش از موعد و سخت و زیانآور در سازمان تأمین‌اجتماعی است. بنابراین مزایای بسیاری نظیر کاهش آسیب‌های کار در محیط آسیب‌زا برای کارگران، حفظ منابع و کاهش مصارف تأمین‌اجتماعی، تغییر رویکرد در حوزه قوانین کار و بسیاری مزایای دیگر را می‌توان محصول به‌روزرسانی قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور دانست.
سازمان تأمین‌اجتماعی به واسطه متولی‌گری حوزه بیمه اجتماعی شاغلان مشمول قانون کار و ارائه خدمات بیمه‌ای، درمانی، بازنشستگی و انواع تعهدات بلندمدت و کوتاه‌مدت در قبال بیمهشدگان کارگری، علاوه بر حق‌بیمه جاری، چهار درصد میزان مستمری برقراری بیمه‌شده نسبت به سنوات اشتغال او در مشاغل سخت و زیانآور را دریافت می‌کند.
نکته مهم بیمه‌پردازی مشمولان مشاغل سخت و زیانآور به تأمین‌اجتماعی، کاهش یک‌سوم بیمه‌پردازی سالانه به مدت 10 سال و به همین نسبت اضافه شدن آنان به جمع مستمری‌بگیران یا بازنشستگان این سازمان است. در شرایطی که پرداخت هرسال حق‌بیمه آنان برابر با یک‌سال و نیم محاسبه میشود، تأمین‌اجتماعی از مزایای دریافتی حق‌بیمه آنان در یک‌سوم مدت پایانی بیمه‌پردازان عادی محروم است.
در این وضعیت از طرفی منابع تأمین‌اجتماعی متأثر از وصول حق‌بیمه شاغلان حوزه سخت و زیانآور به مدت یک دهه آن‌هم در سال‌های پایانی بیمه‌پردازی با وجود مبالغ حق‌بیمه قابل‌توجه، کاهش می‌یابد. از سوی دیگر منابع تأمین‌اجتماعی چندین سال زودتر از شرایط عادی بیمه‌ای صرف پرداخت‌های حوزه تعهدات بازنشستگان سخت و زیانآور خواهد شد. تأثیرگذاری دووجهی منابع و مصارف تأمین‌اجتماعی ناشی از بازنشستگی‌های سخت و زیانآور در این وضعیت مشخص است.
تعریف و تقسیم‌بندی قانونی
ماده یک آییننامه مشاغل سخت و زیانآور می‌گوید: «کارهای سخت و زیانآور کارهایی است که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیتهای طبیعی (جسمی‌و روانی) در وی ایجاد میشود که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن باشد.»
براساس قانون، مشاغل سخت و زیانآور موضوع ماده مذکور به دو گروه تقسیم میشود.
الف- مشاغلی که صفت سخت و زیان‌آوری با ماهیت شغلی آن‌ها وابستگی دارد اما می‌توان با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب توسط کارفرما سختی و زیان‌آوری آن‌ها را حذف کرد.
ب- مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیانآور بوده و با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی توسط کارفرما، صفت سخت و زیان‌آوری آن‌ها کاهش یافته اما کماکان سخت و زیانآور محسوب می‌شوند.
چگونگی تعیین سختی و زیان‌آوری
موضوع چگونکی تعیین سخت و زیانآور بودن مشاغل و جزئیات تعیین این نوع اشتغال به‌طور مشخص در آییننامه مشاغل سخت و زیانآور مورد اشاره قرار گرفته است. به این واسطه براساس ماده 2 این آییننامه: «تعیین سخت و زیانآور بودن مشاغل موضوع ماده ۱ و نوع آن گروه «الف» و گروه «ب» حسب درخواست کارگر، کارفرما، تشکل‌‌‌ها، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی و سازمان تأمین‌اجتماعی در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط کار توسط کارشناسان بهداشت حرفه‌‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بازرسان کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با تأیید توسط کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی موضوع این آییننامه انجام میگیرد.»
سلامت کارگران در محیط کار
پایش سلامت جسمی و روحی و جبران بخشی از سختی کار و آسیب‌های وارده به نیروی کار ناشی از اشتغال سال‌های طولانی در فضای کار آلوده و آسیب‌زننده را باید اصلی‌ترین دلیل تدوین و اجرای قوانین و مقررات حوزه سخت و زیانآور برشمرد. به این واسطه قانون، کارفرمایان را ملکف به حفاظت از سلامت نیروی کار کرده است.
ماده ۴ آییننامه مشاغل سخت و زیانآور در ارتباط با وظایف و تکالیف کارفرمایان در قبال سلامت نیروی کار می‌گوید: «کارفرمایان مکلفند شاغلین در کارهای سخت و زیانآور را حداقل سالی یک‌بار به‌منظور آگاهی از روند سلامتی و تشخیص به‌هنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی آنان توسط مراکز بهداشتی و درمانی مورد معاینه قرار داده و نتیجه را در پرونده‌‌‌‌های مربوط ضبط و یک نسخه از آن را به سازمان تأمین‌اجتماعی ارائه کنند.»
همچنین در تبصره یک این ماده قانونی آمده است: «تغییر شغل بیمه‌شده که در معرض فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت و زیانآور باشد بر اساس مقررات پیش‌بینی شده در قانون کار صورت میگیرد.»
مطابق تبصره ۲ این ماده قانونی: «معاینات قبل از استخدام طبق ماده 90 قانون تأمین‌اجتماعی - مصوب ۱۳۵۴- انجام میگیرد.»
تبصره «۳» ماده 4 قانون مشاغل سخت و زیانآور نیز به وصول هزینه‌کرد سازمان تأمین‌اجتماعی از کارفرما در صورت عدم انجام تکالیف قانونی از سوی آنان اشاره دارد. در این تبصره عنوان شده؛ «در صورت عدم انجام تکالیف مقرر در بند (۲) جزء «الف» ماده واحده قانون اصلاح تبصره (۲) الحاقی ماده ۷۶ قانون اصلاح مواد ۷۲ و ۷۷ و تبصره ماده ۷۶ قانون تأمین‌اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو تبصره به ماده ۷۶، مصوب ۱۳۷۱- مصوب ۱۳۸۰، سازمان تأمین‌اجتماعی ضمن انجام تعهدات قانونی نسبت به بیمه‌شده هزینه‌های وارده را مطابق ماده 90 قانون تأمین‌اجتماعی از کارفرمای مربوطه وصول خواهد نمود.»
در مجموع اجرای قوانین تکلیف شده حوزه سخت و زیانآور علاوه بر تضمین امنیت و سلامت جسمی و روانی نیروی کار، کاهش آسیب‌های وارده به جامعه کارگری و کاهش هزینه‌کرد تأمین‌اجتماعی در راستای ارائه خدمات درمانی ناشی از صدمات اشتغال در محیط آسیب‌زا را به دنبال خواهد داشت.
تدوین سیاست‌های کار سخت و زیانآور
مطابق ماده 7 قانون مشاغل سخت و زیانآور، سیاستگذاری کشوری کارهای سخت و زیانآور موضوع این آییننامه و رسیدگی به درخواست کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی موضوع ماده 8 و همچنین نظارت و هماهنگی بر فعالیت کمیته‌های مذکور در این آییننامه به عهده شورای عالی حفاظت فنی است.
براساس قانون، دستورالعمل اجرایی نحوه فعالیت کمیته‌های مذکور و نظارت بر آن‌ها به پیشنهاد وزارتخانههای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان تأمین‌اجتماعی به تصویب شورایعالی حفاظت فنی خواهد رسید.
تبصره این ماده قانونی نیز به اعضای شورایعالی حفاظت فنی اشاره دارد. در این تبصره آمده است: «مدیرعامل سازمان تأمین‌اجتماعی یا معاون او یا معاون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با حق رأی در زمینه کارهای سخت و زیانآور موضوع این آییننامه عضو شورای عالی حفاظت فنی خواهند بود.»
جزئیات نیروی کار مشمول
جزئیات مرتبط با مشمولان کارهای سخت و زیانآور نیز در ماده 13 آییننامه مربوط به شرایط بازنشستگی در کارهای سخت و زیانآور به شرح زیر آمده است.
بر اساس بند یک این ماده قانونی، بیمهشدگان با حداقل 20 سال سابقه کار متوالی یا ۲۵ سال سابقه کار متناوب و پرداخت حق‌بیمه در کارهای سخت و زیانآور، بدون شرط سنی امکان ارائه درخواست بازنشستگی به سازمان تأمین‌اجتماعی را دارند.
در بند «2» ماده یادشده این آییننامه نیز اشاره شده که مطابق قانون چنانچه کمیسیون‌های پزشکی موضوع ماده 91 قانون تأمین‌اجتماعی قبل از رسیدن بیمه‌شده شاغل در کارهای سخت و زیانآور به سابقه مقرر در بند «یک» ماده 13 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، فرسایش جسمی و روحی وی را ناشی از اشتغال به این کارها تشخیص دهند و تأیید کنند، افراد مشمول این موضوع می‌شوند.
همچنین بر مبنای بند «3» ماده 13 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، بیمهشدگان این مشاغل به صرف ارائه درخواست بازنشستگی مجاز به ترک کار نیستند و باید احراز شرایط و استحقاق جهت بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیانآور رسماً از سوی سازمان تأمین‌اجتماعی به آن‌ها ابلاغ شود و پس از آن ترک کار کنند.
در بند «4» این ماده، به تکلیف سازمان تأمین‌اجتماعی در برقراری مستمری مشمولان این حوزه اشاره شده که بر این اساس، چنانچه بیمه‌شده شرایط استفاده از بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیانآور را طبق این آییننامه احراز کند، سازمان تأمین‌اجتماعی مکلف به برقراری مستمری او از تاریخ ترک کار است.
همین‌طور طبق بند «5» این ماده از آییننامه مربوطه، افرادی که حداقل 20 سال متوالی یا 25 سال متناوب سابقه پرداخت حق‌بیمه در مشاغل سخت و زیانآور مربوط به قبل از تاریخ تصویب قانون را داشته یا در آینده شرایط مذکور را احراز کنند، با رعایت بند «یک» این ماده امکان ارائه درخواست بازنشستگی خود را به سازمان تأمین‌اجتماعی دارند.
تکلیف کارفرما در برابر تأمین‌اجتماعی
براساس ماده 14 آییننامه مشاغل سخت و زیانآور، کارفرما مکلف است پس از احراز شرایط بازنشستگی بیمه‌شده شاغل در کارگاه او، طبق این آییننامه معادل چهار درصد میزان مستمری برقراری بیمه‌شده نسبت به سنوات اشتغال او در مشاغل سخت و زیانآور مطالبه شده توسط سازمان تأمین‌اجتماعی را به‌طور یکجا به این سازمان پرداخت کند.
به این واسطه صرفاً بخشی از عدم دریافت حق‌بیمه تأمین‌اجتماعی در سال‌های معافیت و همچنین قسمتی از هزینه‌کرد پیش از موعد این نهاد بیمه‌گر اجتماعی در سال‌های آتی پس از بازنشستگی و برقراری مستمری افراد مشمول قانون سخت‌و زیانآور جبران خواهد شد.
بازتعریف مشاغل سخت و زیانآور
برخی جزئیات قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور نیز در سال‌های گذشته بازنگری شده و اصلاح و افزودن الحاقیه در ارتباط با آن‌ها مصوب شده است.
به این واسطه در یک ماده واحده مرتبط با این حوزه آمده است که تبصره «2» الحاقی ماده 76 قانون اصلاح مواد 72 و 77 و تبصره ماده 76 قانون تأمین‌اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو‌تبصره به ماده 76 مصوب 16 اسفند 1371 به شرح زیر اصلاح میشود. به این واسطه بند «الف» تبصره اشاره شده درباره تعریف مشاغل سخت و زیانآور می‌گوید: «کارهای سخت و زیانآور کارهایی است که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار، غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال کارگر تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیتهای طبیعی جسمی و روانی در وی ایجاد گردد که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن بوده و بتوان با به‌کارگیری تمهیدات فنی، مهندسی، بهداشتی و ایمنی و غیره صفت سخت و زیانآور بودن را از آن مشاغل کاهش داد یا حذف کرد.»
همچنین در این تبصره قانونی تأکید شده که کارفرمایان همه کارگاههای مشمول قانون تأمین‌اجتماعی که تمام یا برخی از مشاغل آن‌ها حسب تشخیص مراجع ذی‌ربط سخت و زیانآور اعلام شده یا خواهند شد، مکلفند ظرف دو سال از تاریخ تصویب این قانون نسبت به ایمن‌سازی شرایط محیط کار مطابق حد مجاز و استانداردهای مشخص شده در قانون کار و آیین‌نامه‌های مربوطه و سایر قوانین موضوعه در این زمینه اقدام کنند.
در بخش دیگری از این تبصره آمده است: «کارفرمایان کارگاههای مشمول قانون تأمین‌اجتماعی مکلفند قبل از ارجاع کارهای سخت و زیانآور به بیمهشدگان، ضمن انجام معاینات پزشکی‌آنان از لحاظ قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با نوع کارهای رجوع داده شده (موضوع ماده ۹۰ قانون تأمین‌اجتماعی)، نسبت به انجام معاینات دوره‌ای آنان که حداقل در هر سال نباید کمتر از یک‌بار باشد، نیز به منظور آگاهی از روند سلامتی و تشخیص به‌هنگام بیماری و پیشگیری از فرسایش جسمی و روحی اقدام نمایند. وزارتخانههای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و کار و امور اجتماعی مکلفند تمهیدات لازم را در انجام این بند توسط‌کارفرمایان اعمال نمایند.»
در شرایطی که نظارت بر اجرای قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور آن‌گونه که باید در اولویت قرار ندارد و از طرفی جزئیات قانونی این حوزه با بخشی از وضعیت بازار کار و اشتغال امروز هم‌خوانی ندارد، به نظر می‌رسد زمان تغییرات در ساختار قانونی و اجرایی این مجموعه قوانین رسیده است.
با تغییر این رویکرد راهبردی حوزه اشتغال و بیمه‌های اجتماعی، علاوه بر حرکت در مسیر ایجاد محیط کار ایمن‌تر برای نیروی کار و حفاظت از سلامت آنان، منابع سازمان تأمین‌اجتماعی به‌عنوان نهاد اصلی بیمه‌گر شاغلان حوزه کسب و کار و تولید کمتر تحت‌تأثیر مقررات حوزه سخت و زیانآور قرار میگیرد. وضعیتی ناشی از اجرای قوانین و مقررات این حوزه در دهه‌های اخیر، بیانگر آمار بالای بازنشستگان پیش از موعد و سخت و زیانآور در سازمان تأمین‌اجتماعی است. بنابراین مزایای بسیاری نظیر کاهش آسیب‌های کار در محیط آسیب‌زا برای کارگران، حفظ منابع و کاهش مصارف تأمین‌اجتماعی، تغییر رویکرد در حوزه قوانین کار و بسیاری مزایای دیگر را می‌توان محصول به‌روزرسانی قوانین و مقررات حوزه مشاغل سخت و زیانآور دانست.