سردرد عارضه آزاردهنده‌ای که سن و سال نمی‌شناسد
بیتا مهدوی روزنامه نگار
سردرد یکی از شایع‌ترین شکایات پزشکی در سراسر جهان است. این درد می‌تواند به‌صورت شدید یا خفیف باشد و از چند دقیقه تا چند روز طول بکشد. بیش از 150 نوع مختلف سردرد وجود دارد که نشان می‌دهد این درد جدی‌تر از چیزی است که به نظر می‌رسد. این در حالی است که بسیاری از سردرد‌ها با تغییر سبک زندگی، رفتاردرمانی و تغذیه مناسب قابل کنترل هستند.
دکتر امیرحسین صدوقی، متخصص مغز و اعصاب، در مورد سردرد و علل آن به آتیه نو می‌گوید: «سردرد بیماری شایعی است. میلیون‌ها نفر در جهان از سردرد‌های مزمن شکایت دارند و حداقل در نیمی از آنان مشکل بسیار جدی است و برای فعالیت‌های روزمره مزاحمت ایجاد می‌کند. این سردرد‌ها حتی بر درآمد عمومی هم اثر می‌گذارند؛ زیرا باعث کاهش تولید و افزایش هزینه‌های پزشکی می‌شوند. در مورد علت سردرد باید گفت نقاطی از سر می‌توانند باعث ایجاد درد شوند. از جمله اعصاب در جمجمه، ماهیچه‌های سر و رگ‌های خونی که در سطح و پایه مغز گسترش یافته‌اند اما خود مغز و استخوان‌های جمجمه نمی‌توانند درد بگیرند؛ زیرا هیچ عصب حساس به دردی در آنجا وجود ندارد. در انتهای اعصاب حساس به درد پیام‌رسان‌های عصبی کوچکی وجود دارند که با استرس، تنش، کم‌خونی و دیگر عوامل تحریک می‌شوند. وقتی این اتفاق می‌افتد آنها با کمک مواد شیمیایی که اطلاعات مربوط به درد را منتقل می‌کنند پیام‌هایی را به مغز ارسال می‌کنند. به نظر بعضی از دانشمندان افرادی که میگرن یا انواع دیگری از سردرد‌های زجر‌آور دارند دارای آندور فینی کمتر از حد میانگین هستند. آندور فین یکی از مواد شیمیایی طبیعی تسکین‌دهنده در بدن است. سیستم عصبی به محرکی مانند استرس پاسخ می‌دهد و یک گرفتگی عضلانی آغاز می‌شود که سرخرگ‌های آورنده خون به مغز را تنگ می‌کند و موجب تجمع پلاکت‌های خون می‌شود. این حالت باعث آزاد شدن ماده‌ای به نام سروتونین می‌شود که آن نیز سرخرگ‌ها را تنگ می‌کند و مشکل را وخیم‌تر می‌سازد. سرخرگ‌های دیگر مغز که با کمبود اکسیژن مواجه می‌شوند گشادتر می‌شوند تا این جریانِ کاهش‌یافته را جبران کنند. این عمل، بعضی از مواد شیمیایی نامطبوع و عوامل ایجاد کننده درد از جمله پروستاگلاندین‌ها (که موجب التهاب، تورم و افزایش حساسیت به درد می‌شوند) را می‌سازد.»
علائم
او با بیان این مطلب که تشخیص نوع درد چندان هم آسان نیست، می‌افزاید: «سردرد‌ها انواع متفاوتی دارند و بیشتر آنها علائم و الگوهای مشخص و خاص خود را دارند. سردرد‌ها با نشانه‌های فیزیکی دیگر از جمله ضعف، بی‌حسی یا سرگیجه همراه هستند. گرچه درد در هر قسمت از سر، سردرد خوانده می‌شود اما علت، مدت‌زمان و شدت درد می‌تواند با توجه به نوع سردرد متفاوت باشد. درد ممکن است کسل‌کننده، ضربان‌دار، مداوم، خفیف یا شدید باشد. گاهی اوقات توصیف سردرد دشوار است اما برخی از انواع رایج سردرد شامل این موارد است؛ ضربان‌دار، با فشار ثابت یا متناوب، درد در یک ناحیه از صورت و جمجمه یا کل سر، خودبه‌خودی یا همراه با فعالیت، حاد یا مزمن و همراه با حالت تهوع.
تمام سردرد‌ها به مراقبت‌های پزشکی احتیاج ندارند و مهم این است که برای سردرد‌های با شرایط جدی‌تر گوش به زنگ باشیم تا بتوانیم بی‌درنگ اقدامات پزشکی مناسب را انجام دهیم. در حالی که بسیاری از افراد نگرانند که سردرد‌های آنها ممکن است نشانه‌های اولیه یک تومور مغزی باشد، این مسئله در کمتر از یک درصد موارد درست است.
سردرد‌های جدی
این متخصص مغز و اعصاب در مورد سردرد‌های جدی یادآوری می‌کند: «سردرد‌هایی که باید جدی گرفته شوند سردرد‌های طاقت‌فرسایی هستند که به‌صورت ناگهانی شروع می‌شوند یا آن‌هایی که با تشنج یا حمله ناگهانی، گیجی یا از دست دادن هوشیاری همراه هستند، آن‌هایی که با درد در ناحیه چشم یا گوش همراه هستند یا در نتیجه ضربه وارده به سر ایجاد می‌شوند و نیز سردرد در فردی که قبلاً هیچ سردردی نداشته است. همچنین سردرد‌هایی که با تب بالا همراه هستند و یا سردرد‌های مکرر در کودکان، بلافاصله احتیاج به مراقبت‌های پزشکی دارند. در صورت مشکوک بودن به عملکرد نادرست مغز برای جلوگیری از شرایط بدتر می‌توان از الکتروانسفالوگرام یا نوارمغزی برای اندازه‌گیری فعالیت مغزی استفاده کرد. مرحله بعد برای بیمارانی که سردرد‌های ناشناخته دارند انجام سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌ای است. این ابزار‌های تصویری پیچیده، تغییرات ساختاری مغز را نشان می‌دهند. برای مثال پزشک به کمک آنها می‌تواند بین رگ خونی در حال خونریزی و یک تومور مغزی تمایز قائل شود. در صورت نیاز می‌توان دستور آنژیوگرافی داد تا رگ‌های خونی مغز با اشعه ایکس به‌خوبی دیده شوند. همچنین از ترموگرافی برای کشف الگوی حرارتی مبتلایان به سردرد‌های خوشه‌ای در ناحیه‌ای که درد متمرکز شده، استفاده می‌شود که بسیار مفید است.
انواع سردرد
صدوقی در مورد انواع سردرد می‌گوید: «به‌طور کلی سه نوع اساسی سردرد وجود دارد که عبارتند از:
• میگرن: اختلالات و تکانه‌های عصبی مربوط به میگرن، درد ضربان‌دار در یک یا هر دو طرف سر ایجاد می‌کند و علائم آن علاوه بر درد می‌تواند حالت تهوع، استفراغ، حساسیت به نور و صدا و تب و لرز باشد. میگرن ممکن است به علت ناهنجاری‌های ارثی که در جریان خون در رگ‌ها وجود دارد ایجاد شود.
• سردرد‌های خوشه‌ای: به‌صورت توالی‌های ناگهانی و مشقت‌بار در یک طرف سر و با درد خفیف اطراف یک چشم آغاز می‌شوند و دارای نشانه‌های دردناکی از قبیل گرفتگی بینی، پلک‌های افتاده و چشمان اشک‌آلود هستند.
• سردرد‌های تنشی: معمولی‌ترین نوع سردرد هستند و درد خفیفی شبیه احساس فشار بر ناحیه سر و گردن ایجاد می‌کنند. در این حالت درد موقت است و وضعیت‌های فیزیکی که در آن ماهیچه‌های سر و گردن تحت‌فشار قرار می‌گیرند، منشأ درد هستند.
درمان
او در مورد درمان سردرد بیان می‌کند: «هیچ فرمول جادویی مشخص و ثابتی برای از بین بردن سردرد وجود ندارد اما داروهای زیادی مانع پیشرفت سردرد می‌شوند؛ تنفس اکسیژن صد‌درصد، داروهایی که مانع حمله و تشنج می‌شوند، توصیه به ترک سیگار و تغذیه مناسب راهکارهای مناسبی محسوب می‌شوند. علاوه بر داروها روش‌های درمانی دیگری از جمله آموزش تغذیه، کنترل استرس، تغییر رژیم غذایی، ورزش و روش پیشرفته تمدد اعصاب وجود دارند که بسیاری از مبتلایان به سردرد‌های مزمن آنها را برای کنترل درد یا جلوگیری از حملات به کار می‌برند.»
دکتر امیرحسین صدوقی، متخصص مغز و اعصاب، در مورد سردرد و علل آن به آتیه نو می‌گوید: «سردرد بیماری شایعی است. میلیون‌ها نفر در جهان از سردرد‌های مزمن شکایت دارند و حداقل در نیمی از آنان مشکل بسیار جدی است و برای فعالیت‌های روزمره مزاحمت ایجاد می‌کند. این سردرد‌ها حتی بر درآمد عمومی هم اثر می‌گذارند؛ زیرا باعث کاهش تولید و افزایش هزینه‌های پزشکی می‌شوند. در مورد علت سردرد باید گفت نقاطی از سر می‌توانند باعث ایجاد درد شوند. از جمله اعصاب در جمجمه، ماهیچه‌های سر و رگ‌های خونی که در سطح و پایه مغز گسترش یافته‌اند اما خود مغز و استخوان‌های جمجمه نمی‌توانند درد بگیرند؛ زیرا هیچ عصب حساس به دردی در آنجا وجود ندارد. در انتهای اعصاب حساس به درد پیام‌رسان‌های عصبی کوچکی وجود دارند که با استرس، تنش، کم‌خونی و دیگر عوامل تحریک می‌شوند. وقتی این اتفاق می‌افتد آنها با کمک مواد شیمیایی که اطلاعات مربوط به درد را منتقل می‌کنند پیام‌هایی را به مغز ارسال می‌کنند. به نظر بعضی از دانشمندان افرادی که میگرن یا انواع دیگری از سردرد‌های زجر‌آور دارند دارای آندور فینی کمتر از حد میانگین هستند. آندور فین یکی از مواد شیمیایی طبیعی تسکین‌دهنده در بدن است. سیستم عصبی به محرکی مانند استرس پاسخ می‌دهد و یک گرفتگی عضلانی آغاز می‌شود که سرخرگ‌های آورنده خون به مغز را تنگ می‌کند و موجب تجمع پلاکت‌های خون می‌شود. این حالت باعث آزاد شدن ماده‌ای به نام سروتونین می‌شود که آن نیز سرخرگ‌ها را تنگ می‌کند و مشکل را وخیم‌تر می‌سازد. سرخرگ‌های دیگر مغز که با کمبود اکسیژن مواجه می‌شوند گشادتر می‌شوند تا این جریانِ کاهش‌یافته را جبران کنند. این عمل، بعضی از مواد شیمیایی نامطبوع و عوامل ایجاد کننده درد از جمله پروستاگلاندین‌ها (که موجب التهاب، تورم و افزایش حساسیت به درد می‌شوند) را می‌سازد.»
علائم
او با بیان این مطلب که تشخیص نوع درد چندان هم آسان نیست، می‌افزاید: «سردرد‌ها انواع متفاوتی دارند و بیشتر آنها علائم و الگوهای مشخص و خاص خود را دارند. سردرد‌ها با نشانه‌های فیزیکی دیگر از جمله ضعف، بی‌حسی یا سرگیجه همراه هستند. گرچه درد در هر قسمت از سر، سردرد خوانده می‌شود اما علت، مدت‌زمان و شدت درد می‌تواند با توجه به نوع سردرد متفاوت باشد. درد ممکن است کسل‌کننده، ضربان‌دار، مداوم، خفیف یا شدید باشد. گاهی اوقات توصیف سردرد دشوار است اما برخی از انواع رایج سردرد شامل این موارد است؛ ضربان‌دار، با فشار ثابت یا متناوب، درد در یک ناحیه از صورت و جمجمه یا کل سر، خودبه‌خودی یا همراه با فعالیت، حاد یا مزمن و همراه با حالت تهوع.
تمام سردرد‌ها به مراقبت‌های پزشکی احتیاج ندارند و مهم این است که برای سردرد‌های با شرایط جدی‌تر گوش به زنگ باشیم تا بتوانیم بی‌درنگ اقدامات پزشکی مناسب را انجام دهیم. در حالی که بسیاری از افراد نگرانند که سردرد‌های آنها ممکن است نشانه‌های اولیه یک تومور مغزی باشد، این مسئله در کمتر از یک درصد موارد درست است.
سردرد‌های جدی
این متخصص مغز و اعصاب در مورد سردرد‌های جدی یادآوری می‌کند: «سردرد‌هایی که باید جدی گرفته شوند سردرد‌های طاقت‌فرسایی هستند که به‌صورت ناگهانی شروع می‌شوند یا آن‌هایی که با تشنج یا حمله ناگهانی، گیجی یا از دست دادن هوشیاری همراه هستند، آن‌هایی که با درد در ناحیه چشم یا گوش همراه هستند یا در نتیجه ضربه وارده به سر ایجاد می‌شوند و نیز سردرد در فردی که قبلاً هیچ سردردی نداشته است. همچنین سردرد‌هایی که با تب بالا همراه هستند و یا سردرد‌های مکرر در کودکان، بلافاصله احتیاج به مراقبت‌های پزشکی دارند. در صورت مشکوک بودن به عملکرد نادرست مغز برای جلوگیری از شرایط بدتر می‌توان از الکتروانسفالوگرام یا نوارمغزی برای اندازه‌گیری فعالیت مغزی استفاده کرد. مرحله بعد برای بیمارانی که سردرد‌های ناشناخته دارند انجام سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌ای است. این ابزار‌های تصویری پیچیده، تغییرات ساختاری مغز را نشان می‌دهند. برای مثال پزشک به کمک آنها می‌تواند بین رگ خونی در حال خونریزی و یک تومور مغزی تمایز قائل شود. در صورت نیاز می‌توان دستور آنژیوگرافی داد تا رگ‌های خونی مغز با اشعه ایکس به‌خوبی دیده شوند. همچنین از ترموگرافی برای کشف الگوی حرارتی مبتلایان به سردرد‌های خوشه‌ای در ناحیه‌ای که درد متمرکز شده، استفاده می‌شود که بسیار مفید است.
انواع سردرد
صدوقی در مورد انواع سردرد می‌گوید: «به‌طور کلی سه نوع اساسی سردرد وجود دارد که عبارتند از:
• میگرن: اختلالات و تکانه‌های عصبی مربوط به میگرن، درد ضربان‌دار در یک یا هر دو طرف سر ایجاد می‌کند و علائم آن علاوه بر درد می‌تواند حالت تهوع، استفراغ، حساسیت به نور و صدا و تب و لرز باشد. میگرن ممکن است به علت ناهنجاری‌های ارثی که در جریان خون در رگ‌ها وجود دارد ایجاد شود.
• سردرد‌های خوشه‌ای: به‌صورت توالی‌های ناگهانی و مشقت‌بار در یک طرف سر و با درد خفیف اطراف یک چشم آغاز می‌شوند و دارای نشانه‌های دردناکی از قبیل گرفتگی بینی، پلک‌های افتاده و چشمان اشک‌آلود هستند.
• سردرد‌های تنشی: معمولی‌ترین نوع سردرد هستند و درد خفیفی شبیه احساس فشار بر ناحیه سر و گردن ایجاد می‌کنند. در این حالت درد موقت است و وضعیت‌های فیزیکی که در آن ماهیچه‌های سر و گردن تحت‌فشار قرار می‌گیرند، منشأ درد هستند.
درمان
او در مورد درمان سردرد بیان می‌کند: «هیچ فرمول جادویی مشخص و ثابتی برای از بین بردن سردرد وجود ندارد اما داروهای زیادی مانع پیشرفت سردرد می‌شوند؛ تنفس اکسیژن صد‌درصد، داروهایی که مانع حمله و تشنج می‌شوند، توصیه به ترک سیگار و تغذیه مناسب راهکارهای مناسبی محسوب می‌شوند. علاوه بر داروها روش‌های درمانی دیگری از جمله آموزش تغذیه، کنترل استرس، تغییر رژیم غذایی، ورزش و روش پیشرفته تمدد اعصاب وجود دارند که بسیاری از مبتلایان به سردرد‌های مزمن آنها را برای کنترل درد یا جلوگیری از حملات به کار می‌برند.»