گردشگری انبوه و معضلات آن
حمیدرضا علی‌نیا روزنامه‌نگار
مسئله گردشگری در مناطق مختلف جهان تبدیل به موضوع حساسی شده است. بعد از بحران جهانی گردشگری در زمان همه‌گیری کرونا، تصور بر این بود که این امر به تدریج رونق خواهد گرفت اما برعکس، در دو سال گذشته نگرانی‌های جدیدی در این‌باره ایجاد شده است. دولت‌ها و ساکنان مناطق آسیب‌دیده که محیط زندگی بومی آن‌ها تبدیل به اماکن گردشگری شده است با چالش مدیریتی و فشارهای ناشی از بازدیدکنندگان دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این مسئله همزیستی توریسم و مناطق محلی را دچار مشکل می‌کند. مشکلات مطرح شده در مناطق گردشگری یکسان است. اگرچه صنعت گردشگری کارخانه‌هایی ندارد که دود تولید کنند اما همه‌چیز را اشغال می‌کند؛ چراکه با انعطاف‌پذیری بالا و به شکل سیری‌ناپذیری در حال درنوردیدن همه مرزها و تغییر همه‌چیز است.
***
در گذشته‌ای نه‌چندان دور، سفر یک ماجراجویی بزرگ بود. با ماشین، اتوبوس یا هواپیما، هر مقصد نشان‌دهنده یک کشف، امکان ملاقات جهانی نو یا یک تعطیلات هیجان‌انگیز بود. همچنین برای بسیاری از مردم، ارتباط با فرهنگ‌های بین‌المللی تنها از طریق کتاب یا از طریق برنامه‌های تلویزیونی امکان‌پذیر بود و سفر محدودیت زیادی داشت اما با گذشت زمان همه‌چیز تغییر کرد. در واقع شکی نیست که افزایش درآمد در بخش‌های مختلف اجتماعی، دسترسی به وسایل حمل‌ونقل، تثبیت روحیه سفر و مصرف، گردشگری جهانی را به سطوح غیرقابل‌تصوری ارتقا داد.
برای اینکه ذهنیتی در این زمینه داشته باشیم باید گفت که بر اساس شاخص گردشگری سازمان ملل متحد، تنها در سه ماه اول سال 2024 نزدیک به 285 میلیون گردشگر در سطح بین‌المللی به مسافرت رفته‌اند که 20 درصد بیشتر از مدت مشابه در سال 2023 است. گردشگری هم‌رده با امور مالی، تجارت و انرژی به یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد جهان تبدیل شده و گردش مالی عظیمی ایجاد می‌کند.
افزایش تدریجی درآمد
در سال 2023، مجموع درآمدهای گردشگری بین‌المللی از 1.7 تریلیون دلار فراتر رفت و تقریبا به 96 درصد از سطح قبل از همه‌گیری رسید. در حالی که تولید ناخالص داخلی مستقیم این بخش به 3.3 تریلیون دلار، معادل 3 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی است. علاوه بر این، شاخه گردشگری سازمان ملل متحد تخمین می‌زند که گردشگری در سال 2024 از سطح قبل از همه‌گیری فراتر خواهد رفت. این در حالی است که رشد تخمینی 16 درصد را برای این بخش در نظر گرفته و برای پنج سال آینده روند صعودی گردشگری را پیش‌بینی کرده است.
به همین دلیل، کشورها و شهرها به هر وسیله در تلاش هستند تا با آگاهی از تأثیر قدرتمند گردشگری بر اقتصاد و اشتغال خود، برای گردشگران متنوع ملی و بین‌المللی جذاب به نظر برسند. در عین حال، کارشناسان و مسئولان خواهان گردشگری پایدار هستند که به محیط‌زیست اهمیت می‌دهد، مصرف را محدود می‌کند و ضایعات و آسیب‌ها را کم می‌کند.
یک قاره شناور
احمد الخطیب، رئیس شورای اجرایی گردشگری سازمان ملل متحد در مصاحبه‌ای گفت: «گردشگری انبوه در حال ایجاد احساس اضطراب است که بسیار به یک وحشت جمعی شباهت دارد. می‌توان توریسم را ششمین قاره نامید که شناور است، بسیار انعطاف‌پذیر و به‌طور تصاعدی در تمام مناطق سیاره در حال گسترش است و هر چیزی را که از آن می‌گذرد نابود می‌کند.» در واقع گردشگری به همه‌چیز حمله می‌کند.
صنعت گردشگری کارخانه‌هایی ندارد که دود تولید کنند. نامرئی است، اما همه چیز را اشغال می‌کند. به همین دلیل است که تشخیص سرعت سیری‌ناپذیر آن بسیار دشوار است. آنچه در ابتدا به عنوان پیشرفت تلقی می‌شود در واقع فضا و جامعه را بدتر می‌کند. به قول «خوزه ماسیلا» انسان‌شناس، گردشگری چیزی را که مالک آن نیست می‌فروشد، جای تعجب نیست که همه چیز از کنترل خارج شده است.
اخیراً در بارسلونا، مادرید، جزایر قناری، پاریس، توکیو، کانکون، ونیز، جزایر یونان، ریودوژانیرو، آمازون، کارتاگنا (کلمبیا) و بسیاری از نقاط محبوب گردشگری دیگر، صداهای بلندی شنیده شده که با گردشگری انبوه مخالف است. مشکلات مطرح‌شده در این مناطق یکسان است؛ افزایش قیمت‌ها، سر و صدای زیاد، ازدحام جمعیت، اختلال در زندگی روزمره، فروپاشی بافت اجتماعی و اخراج ساکنان شهرها که همه به دلیل افزایش تعداد گردشگران در این مناطق ایجاد شده است.
کنترل غول گردشگری
یافتن راه‌حلی برای مشکلات توریسم دشوار است اما می‌توانیم به ژاپن نگاه کنیم. در این کشور رونق گردشگری ناشی از ضعف واحد پولی این کشور و کاهش محدودیت‌های پس از همه‌گیری بوده و این کشور را به مقصدی مورد توجه تبدیل کرده است. تخمین زده می‌شود تا پایان سال 2024، ژاپن از 33 میلیون گردشگر پذیرایی کند. چنین حجم بالایی از گردشگر چالش‌های زیادی به همراه دارد، تا جایی که همه‌چیز از کنترل خارج می‌شود. اگرچه توریسم از نظر اقتصادی مهم است اما همزیستی و زندگی روزمره در ژاپن تحت‌تأثیر آن قرار گرفته است. امروزه مقامات ژاپنی اقداماتی را برای کاهش گردشگری انبوه و ترویج رفتار خوب در بین بازدیدکنندگان انجام می‌دهند. به‌عنوان مثال، آن‌ها جریمه‌هایی را برای افرادی که چمدان‌های بزرگ حمل می‌کنند یا گردشگرانی که بدون اجازه از مردم عکس می‌گیرند در نظر گرفته‌اند. ژاپنی‌ها اتوبوس‌هایی اختصاصی برای گردشگران آماده کرده‌اند تا بار گردشگری بر وسایل حمل‌ونقل عمومی را کم کنند. همچنین در رستوران‌ها برای ساکنان تخفیف در نظر گرفته و مالیات بیشتری برای توریست‌هایی که به کشور می‌آیند تعیین کرده‌اند.
در کنار اعمال سیاست‌ها، ترویج فرهنگ نیز اهمیت بالایی در کنترل آسیب‌های گردشگری خواهد داشت. اخیرا جنبشی به نام Cittaslow که از ایتالیا سرچشمه گرفته است شکلی آرام، آهسته و غیرتهاجمی از گردشگری را ترویج می‌کند که ساکنان شهرها و مناطق پربازدید را نیز درگیر می‌کند. به این ترتیب، هویت محلی محافظت می‌شود و محصولات منطقه مصرف می‌شوند. Cittaslow از جنبش غذای آهسته (slow food movement) الهام گرفته شده که خود را در مقابل فست‌فود قرار می‌داد و طرفدار پخت غذاهای محلی و اصطلاحاً پخت آهسته بود. هدف جنبش یادشده بهبود کیفیت زندگی در شهرها با کاهش سرعت کلی آن، به‌ویژه در استفاده از فضاها و جریان زندگی و ترافیک است.
در سال 2016 در کلمبیا، پیجائو اولین شهر در آمریکای لاتین بود که به‌طور رسمی این روند ادغام را آغاز کرد. امروزه این شهر کوهستانی، یک مقصد ملی و بین‌المللی برای فرهنگ، غذا، قهوه، طبیعت و میراث گذشتگان است. مقصدی که دقیقاً در تضاد با سالنتو شهر گردشگری دیگری واقع در همان منطقه در کلمبیاست؛ زیرا دومی روح و فرهنگ خود را توسط تعداد زیادی از گردشگران از دست داده است.
مسئله گردشگری در مناطق مختلف جهان تبدیل به موضوعی حساس شده و وقت آن است که نه‌تنها به مزایا یا فرصت‌های گردشگری فکر کنیم بلکه معایب و تخریب‌های آن را پیش از آنکه خیلی دیر شود ببینیم. برای گردشگران این تغییر به معنای تغییر نگرش غارتگرانه نسبت به محیط‌های گردشگری است تا نقش خود را به‌عنوان گردشگر تغییر دهند و از کسانی که در محیط بومی خود زندگی می‌کنند، محیطی که به قطب توریستی تبدیل شده است، محافظت کنند. نباید اجازه داد تا یک جامعه، یک شهر، یک ساحل یا یک کوه توسط شکارچیان عکس و لایک در شبکه‌های اجتماعی ویران شود یا فرهنگ و منابع آن به شکل بی‌پایانی به مصرف برسد.