طلاق صوری
معضلی که منابع و مصارف سازمان تأمین‌اجتماعی را نشانه می‌رود
مهناز بیرانوند روزنامه نگار
دور زدن برخی قوانین سازمان‌ها و صندوق‌های بیمهای در راستای نفع شخصی، موضوعی است که با استفاده از خلأ بخشی از مقررات جاری این نهادها، زمینه سوءاستفاده از قانون را موجب می‌شود. در این بین «طلاق صوری» موضوعی است که اقدام به آن توسط برخی بیمه‌شدگان تأمین‌اجتماعی برای برقراری یا ادامه دریافت مستمری از این سازمان در دوره‌های مختلف شدت یافته است.
در سال‌های گذشته استفاده ابزاری از امکان پرداخت مستمری بازماندگان در قالب طلاق صوری از سر اجبار یا استفاده نادرست از مزایای قانونی و حمایتی تأمین‌اجتماعی، باری سنگین را به این سازمان بیمهای تحمیل کرده است. اکنون اما مسئله این است که بهره‌گیری از راهکارهایی نظیر بازبینی قوانین و مقررات، اصلاح برخی رویه‌ها و فرایندها، ایجاد محدودیت قانونی در بهره‌مندی افراد از مقرری یا مستمری بازماندگان یا هر روش منطقی دیگر، امکان کاهش حجم بالای طلاق‌های صوری و بار مالی سازمان تأمین‌اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
وقوع طلاق صوری جهت بهره‌مندی از پرداخت مستمری سازمان‌های بیمه‌گر، علاوه بر زاویه دید این نهادها در راستای محاسبات بیمهای، از نگاه جامعه‌شناسانه، روان‌شناختی، اقتصاد خانوار و ابعاد فرهنگی نیز قابل بررسی است. به‌عبارتی شکل‌گیری و پراکندگی بالای این نوع طلاق را می‌توان حاصل عوامل و مسائل مختلف دانست که آسیب آن به‌طور عمده متوجه بیمه‌های اجتماعی به‌ویژه سازمان تأمین‌اجتماعی است.
دلیل جامعه‌شناسی طلاق صوری
طلاق صوری از دیدگاه جامعه‌شناسان و روان‌شناسان، با اتکا به دلایل متفاوتی واقع می‌شود. اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه و بار اقتصاد خانوار در دهک‌های متفاوت، از دلایل مذکور به‌شمار می‌روند. شاخص‌هایی نظیر بیکاری، فشار یا رکود اقتصادی و برخی موضوعات مطرح شده دیگر، زمینه افزایش طلاق و ذیل آن طلاق صوری را به‌وجود می‌آورند.
بسیاری از دلایل اشاره شده، طلاق صوری را در بین بیمه‌شدگان و مستمری‌بگیران صندوق‌های بیمهای رایج کرده است. در این حالت طلاق به‌صورت رسمی جاری شده و عملاً افراد به زندگی خود ادامه داده و از مزایای دریافت مستمری بهره‌مند می‌شوند. در این شرایط صرفاً سازمان بیمه‌گر به پرداخت حقوق «من‌غیرحق» به افراد مشمول، متحمل زیان بلندمدت می‌شود.
به هر حال بخشی از آمار رسمی طلاق مربوط به طلاق‌های صوری است. در این بین سازمان‌های بیمه‌گر با استفاده از اصلاح برخی قوانین امکان کاهش این نوع طلاق‌ها و پیشگیری از هدررفت منابع در اختیار خود را دارند.
تعریف طلاق صوری
طلاق صوری یک پدیده اجتماعی جدید، با هدف دور زدن قانون و استفاده از مزایای مختلف است که توسط زوجین به عنوان نوعی طلاق توافقی در خانواده شکل می‌گیرد. این پدیده علاوه بر حوزه بیمهای در برخی مسائل دیگر نظیر مقرری بهزیستی و دریافت کارت معافیت خدمت سربازی نیز به وقوع می‌پیوندد.
با توجه به دلیل عمده وقوع طلاق صوری برای استفاده از مزایای تأمین‌اجتماعی، این پدیده به‌صورت معمول با نام طلاق تأمین‌اجتماعی نیز شناخته می‌شود؛ به‌عبارتی یکی از اصلی‌ترین علت‌های شیوع این نوع طلاق، استفاده از مزایای تأمین‌اجتماعی است که به دلیل نداشتن شوهر، زوجه مستحق دریافت آن شناخته می‌شود. در با وقوع چنین طلاق‌هایی زوجه از مستمری و حقوق بیمهای والدین و در صورت نداشتن شغل و استفاده از حقوق شوهر از صندوق‌های بازنشستگی بهره‌مند می‌شود.
چالش طلاق صوری برای تأمین‌اجتماعی
با تشریح مسائل مرتبط با پدیده طلاق صوری و آسیب‌های ناشی از آن برای بیمه‌های اجتماعی، چالش‌های ایجاد شده به‌وسیله این نوع طلاق‌ها برای سازمان تأمین‌اجتماعی قابل بررسی است. تأمین‌اجتماعی به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد بیمه اجتماعی کشور با پوشش 47 میلیون نفر در قالب گروه‌های مختلف خانوادگی در سطح گسترده‌ای با پدیده مذکور مواجه است.
حل چالش فوق به سازوکارهای مختلفی نیاز دارد. احمد موسوی، رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران در گفت‌وگو با «آتیه نو» ضمن تشریح وضعیت آسیب و بار تحمیلی ناشی از این‌گونه طلاق‌ها برای سازمان تأمین‌اجتماعی، برخی راهکارهای مواجهه با این مسئله را مورد اشاره قرار داده است.
موسوی در این ارتباط بیان کرد: «موضوع طلاق‌های صوری برای استفاده از مستمری سازمان تأمین‌اجتماعی، این نهاد بیمه‌گر اجتماعی را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. البته در سال‌های اخیر مسئله سوءاستفاده از وضعیت ناشی از طلاق‌های صوری و بهره‌مندی برخی افراد به دنبال ایجاد این وضعیت، در تأمین‌اجتماعی و واحد حقوقی این سازمان مورد توجه و پیگیری قرار گرفته و تلاش‌هایی در راستای کاهش مشکلات ناشی از آن انجام شده است.»
امکان شناسایی طلاق صوری در شعب
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «پس از بررسی‌ها امکان شناسایی طلاق‌های صوری توسط شعب وجود دارد. این مهم با استفاده از فرایندها و سنجش یک‌سری موارد امکان‌پذیر می‌شود. البته نکته اینجاست که بعد از شناسایی این نوع طلاق‌ها، افراد مذکور با مراجعه به دیوان عدالت اداری اقدام به دریافت رأی به نفع خود می‌کنند.»
او در ادامه گفت: «به واسطه موضوعات جاری در حوزه طلاق‌های صوری، بازبینی برخی قوانین و مقررات یا تدوین و ابلاغ بخشنامه جدید در این بخش باید مورد توجه باشد.»
موسوی توضیح داد: «با توجه به گستردگی استفاده از این نوع برقراری و استمرار حقوق مستمری، در حال حاضر حجم بالایی از پرداختی‌های حوزه مستمری‌بگیران به این مسئله اختصاص دارد و بسیاری از شعب سراسر کشور با این مهم مواجه‌اند. در این ارتباط حتی مراجعاتی وجود دارد که افراد با گذشت یک هفته از جاری شدن طلاق خود، درخواست برقراری مستمری پدر بازنشسته خود را دارند.»
معضل اجتماعی در حوزه طلاق
این کارشناس حوزه بیمه‌های اجتماعی در این ارتباط که موضوع طلاق صوری باید از چه زوایایی مورد بررسی قرار گیرد، بیان کرد:
موضوع طلاق‌های صوری از زاویه اجتماعی نیز باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. این به شرطی است که به این مسئله به عنوان یک معضل اجتماعی نگاه کنیم. به نظر می‌رسد که برای حل این موضوع باید چندین موضوع مانند مسائل اجتماعی و فرایندهای کاری سازمان تأمین‌اجتماعی در نظر گرفته شود.»
بازرسی تحقیقی تأمین‌اجتماعی
موسوی درباره بازرسی تأمین‌اجتماعی در حوزه طلاق صوری بیان کرد: «شعب سازمان تأمین‌اجتماعی با بهره‌مندی از بازرسی‌های سه‌نفره و تحقیقی، صحت‌سنجی درخواست‌های مربوط به اعلام طلاق برای استفاده از مستمری را دستور کار قرار می‌دهند.»
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «در واقع بازرسان تأمین‌اجتماعی با مراجعه میدانی به محل زندگی و بررسی فعالیت کاری متقاضیان استفاده از مستمری ناشی از اعلام طلاق، صحت‌سنجی و بررسی کامل مربوط به درخواست موردنظر را انجام می‌دهند. به این ترتیب امکان شناسایی طلاق‌های صوری وجود دارد.»
او همچنین با اشاره به اینکه این نوع برخورد و فرایند بررسی و شناسایی طلاق‌های صوری درست نیست، گفت: «از این طریق احتمال ورود به حریم شخصی افرادی که به واقع طلاق گرفته‌اند، وجود دارد. با صوری اعلام شدن طلاق، بسیاری افراد به‌واسطه عدم توفیق در این بخش با مراجعه به دیوان عدالت اداری، حکم لازم را دریافت می‌کنند و در این وضعیت، نتیجه‌گیری مناسب برای سازمان تأمین‌اجتماعی حاصل نمی‌شود.»
ضرورت اصلاح قوانین و مقررات
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران یادآور شد: «تصور این است که این فرایند به‌طور کلی باید از سازوکار شعب تأمین‌اجتماعی خارج و سازمان تأمین‌اجتماعی با قابلیت‌های مختلف و گسترده در این راستا اقدام کند. یکی از راهکارهای برخورد با متقاضیان «من‌غیرحق» طلاق‌های صوری را باید در اصلاح برخی قوانین و فرایندها جست‌وجو کرد.» او بیان کرد: «شاید وضع برخی محدودیت‌ها نظیر سن متقاضیان یا میزان استفاده از مقرری ناشی از طلاق نیز امکان کنترل آسیب‌ها و کاهش آمار این بخش را به دنبال داشته باشد. البته در حال حاضر دختران شاغل طلاق‌گرفته مشمول استفاده از مستمری مربوطه نیستند.»
برهم خوردن محاسبات بیمهای
موسوی گفت: «رویه و چشم‌انداز بلندمدت سال‌های طولانی پرداخت مستمری به دخترانی که در سنین جوانی اقدام به طلاق می‌کنند با سازوکارهای محاسبات بیمهای و خروجی سازمان تأمین‌اجتماعی هم‌خوانی ندارد.» او افزود: «درنظر گرفتن همه جوانب مربوط به طلاق‌های صوری نظیر رویکردهای اجتماعی، چالش‌های بیمهای، مشکلات اجتماعی، محورهای خانوادگی، منابع و مصارف سازمان‌های بیمه‌گر اجتماعی و بسیاری موارد مرتبط دیگر، در نهایت منجر به شکل‌گیری قوانین و مقررات مناسب، تحقق خروجی لازم و انتفاع همه افراد و سازمان‌های درگیر در این مسئله خواهد شد.»
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «بررسی اثرات درونی و بیرونی تصمیم‌سازی جدید در حوزه طلاق‌های صوری، مهم‌ترین موضوع مربوط به این حوزه است که باید مورد توجه قرار گیرد و این مهم، مطالعات جامع و کامل در حوزه مربوطه را می‌طلبد. در نهایت اینکه سازمان تأمین‌اجتماعی باید برای حل این چالش چاره‌اندیشی‌های لازم را در دستور کار قرار دهد.»
در سال‌های گذشته استفاده ابزاری از امکان پرداخت مستمری بازماندگان در قالب طلاق صوری از سر اجبار یا استفاده نادرست از مزایای قانونی و حمایتی تأمین‌اجتماعی، باری سنگین را به این سازمان بیمهای تحمیل کرده است. اکنون اما مسئله این است که بهره‌گیری از راهکارهایی نظیر بازبینی قوانین و مقررات، اصلاح برخی رویه‌ها و فرایندها، ایجاد محدودیت قانونی در بهره‌مندی افراد از مقرری یا مستمری بازماندگان یا هر روش منطقی دیگر، امکان کاهش حجم بالای طلاق‌های صوری و بار مالی سازمان تأمین‌اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
وقوع طلاق صوری جهت بهره‌مندی از پرداخت مستمری سازمان‌های بیمه‌گر، علاوه بر زاویه دید این نهادها در راستای محاسبات بیمهای، از نگاه جامعه‌شناسانه، روان‌شناختی، اقتصاد خانوار و ابعاد فرهنگی نیز قابل بررسی است. به‌عبارتی شکل‌گیری و پراکندگی بالای این نوع طلاق را می‌توان حاصل عوامل و مسائل مختلف دانست که آسیب آن به‌طور عمده متوجه بیمه‌های اجتماعی به‌ویژه سازمان تأمین‌اجتماعی است.
دلیل جامعه‌شناسی طلاق صوری
طلاق صوری از دیدگاه جامعه‌شناسان و روان‌شناسان، با اتکا به دلایل متفاوتی واقع می‌شود. اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه و بار اقتصاد خانوار در دهک‌های متفاوت، از دلایل مذکور به‌شمار می‌روند. شاخص‌هایی نظیر بیکاری، فشار یا رکود اقتصادی و برخی موضوعات مطرح شده دیگر، زمینه افزایش طلاق و ذیل آن طلاق صوری را به‌وجود می‌آورند.
بسیاری از دلایل اشاره شده، طلاق صوری را در بین بیمه‌شدگان و مستمری‌بگیران صندوق‌های بیمهای رایج کرده است. در این حالت طلاق به‌صورت رسمی جاری شده و عملاً افراد به زندگی خود ادامه داده و از مزایای دریافت مستمری بهره‌مند می‌شوند. در این شرایط صرفاً سازمان بیمه‌گر به پرداخت حقوق «من‌غیرحق» به افراد مشمول، متحمل زیان بلندمدت می‌شود.
به هر حال بخشی از آمار رسمی طلاق مربوط به طلاق‌های صوری است. در این بین سازمان‌های بیمه‌گر با استفاده از اصلاح برخی قوانین امکان کاهش این نوع طلاق‌ها و پیشگیری از هدررفت منابع در اختیار خود را دارند.
تعریف طلاق صوری
طلاق صوری یک پدیده اجتماعی جدید، با هدف دور زدن قانون و استفاده از مزایای مختلف است که توسط زوجین به عنوان نوعی طلاق توافقی در خانواده شکل می‌گیرد. این پدیده علاوه بر حوزه بیمهای در برخی مسائل دیگر نظیر مقرری بهزیستی و دریافت کارت معافیت خدمت سربازی نیز به وقوع می‌پیوندد.
با توجه به دلیل عمده وقوع طلاق صوری برای استفاده از مزایای تأمین‌اجتماعی، این پدیده به‌صورت معمول با نام طلاق تأمین‌اجتماعی نیز شناخته می‌شود؛ به‌عبارتی یکی از اصلی‌ترین علت‌های شیوع این نوع طلاق، استفاده از مزایای تأمین‌اجتماعی است که به دلیل نداشتن شوهر، زوجه مستحق دریافت آن شناخته می‌شود. در با وقوع چنین طلاق‌هایی زوجه از مستمری و حقوق بیمهای والدین و در صورت نداشتن شغل و استفاده از حقوق شوهر از صندوق‌های بازنشستگی بهره‌مند می‌شود.
چالش طلاق صوری برای تأمین‌اجتماعی
با تشریح مسائل مرتبط با پدیده طلاق صوری و آسیب‌های ناشی از آن برای بیمه‌های اجتماعی، چالش‌های ایجاد شده به‌وسیله این نوع طلاق‌ها برای سازمان تأمین‌اجتماعی قابل بررسی است. تأمین‌اجتماعی به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد بیمه اجتماعی کشور با پوشش 47 میلیون نفر در قالب گروه‌های مختلف خانوادگی در سطح گسترده‌ای با پدیده مذکور مواجه است.
حل چالش فوق به سازوکارهای مختلفی نیاز دارد. احمد موسوی، رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران در گفت‌وگو با «آتیه نو» ضمن تشریح وضعیت آسیب و بار تحمیلی ناشی از این‌گونه طلاق‌ها برای سازمان تأمین‌اجتماعی، برخی راهکارهای مواجهه با این مسئله را مورد اشاره قرار داده است.
موسوی در این ارتباط بیان کرد: «موضوع طلاق‌های صوری برای استفاده از مستمری سازمان تأمین‌اجتماعی، این نهاد بیمه‌گر اجتماعی را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. البته در سال‌های اخیر مسئله سوءاستفاده از وضعیت ناشی از طلاق‌های صوری و بهره‌مندی برخی افراد به دنبال ایجاد این وضعیت، در تأمین‌اجتماعی و واحد حقوقی این سازمان مورد توجه و پیگیری قرار گرفته و تلاش‌هایی در راستای کاهش مشکلات ناشی از آن انجام شده است.»
امکان شناسایی طلاق صوری در شعب
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «پس از بررسی‌ها امکان شناسایی طلاق‌های صوری توسط شعب وجود دارد. این مهم با استفاده از فرایندها و سنجش یک‌سری موارد امکان‌پذیر می‌شود. البته نکته اینجاست که بعد از شناسایی این نوع طلاق‌ها، افراد مذکور با مراجعه به دیوان عدالت اداری اقدام به دریافت رأی به نفع خود می‌کنند.»
او در ادامه گفت: «به واسطه موضوعات جاری در حوزه طلاق‌های صوری، بازبینی برخی قوانین و مقررات یا تدوین و ابلاغ بخشنامه جدید در این بخش باید مورد توجه باشد.»
موسوی توضیح داد: «با توجه به گستردگی استفاده از این نوع برقراری و استمرار حقوق مستمری، در حال حاضر حجم بالایی از پرداختی‌های حوزه مستمری‌بگیران به این مسئله اختصاص دارد و بسیاری از شعب سراسر کشور با این مهم مواجه‌اند. در این ارتباط حتی مراجعاتی وجود دارد که افراد با گذشت یک هفته از جاری شدن طلاق خود، درخواست برقراری مستمری پدر بازنشسته خود را دارند.»
معضل اجتماعی در حوزه طلاق
این کارشناس حوزه بیمه‌های اجتماعی در این ارتباط که موضوع طلاق صوری باید از چه زوایایی مورد بررسی قرار گیرد، بیان کرد:
موضوع طلاق‌های صوری از زاویه اجتماعی نیز باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. این به شرطی است که به این مسئله به عنوان یک معضل اجتماعی نگاه کنیم. به نظر می‌رسد که برای حل این موضوع باید چندین موضوع مانند مسائل اجتماعی و فرایندهای کاری سازمان تأمین‌اجتماعی در نظر گرفته شود.»
بازرسی تحقیقی تأمین‌اجتماعی
موسوی درباره بازرسی تأمین‌اجتماعی در حوزه طلاق صوری بیان کرد: «شعب سازمان تأمین‌اجتماعی با بهره‌مندی از بازرسی‌های سه‌نفره و تحقیقی، صحت‌سنجی درخواست‌های مربوط به اعلام طلاق برای استفاده از مستمری را دستور کار قرار می‌دهند.»
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «در واقع بازرسان تأمین‌اجتماعی با مراجعه میدانی به محل زندگی و بررسی فعالیت کاری متقاضیان استفاده از مستمری ناشی از اعلام طلاق، صحت‌سنجی و بررسی کامل مربوط به درخواست موردنظر را انجام می‌دهند. به این ترتیب امکان شناسایی طلاق‌های صوری وجود دارد.»
او همچنین با اشاره به اینکه این نوع برخورد و فرایند بررسی و شناسایی طلاق‌های صوری درست نیست، گفت: «از این طریق احتمال ورود به حریم شخصی افرادی که به واقع طلاق گرفته‌اند، وجود دارد. با صوری اعلام شدن طلاق، بسیاری افراد به‌واسطه عدم توفیق در این بخش با مراجعه به دیوان عدالت اداری، حکم لازم را دریافت می‌کنند و در این وضعیت، نتیجه‌گیری مناسب برای سازمان تأمین‌اجتماعی حاصل نمی‌شود.»
ضرورت اصلاح قوانین و مقررات
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران یادآور شد: «تصور این است که این فرایند به‌طور کلی باید از سازوکار شعب تأمین‌اجتماعی خارج و سازمان تأمین‌اجتماعی با قابلیت‌های مختلف و گسترده در این راستا اقدام کند. یکی از راهکارهای برخورد با متقاضیان «من‌غیرحق» طلاق‌های صوری را باید در اصلاح برخی قوانین و فرایندها جست‌وجو کرد.» او بیان کرد: «شاید وضع برخی محدودیت‌ها نظیر سن متقاضیان یا میزان استفاده از مقرری ناشی از طلاق نیز امکان کنترل آسیب‌ها و کاهش آمار این بخش را به دنبال داشته باشد. البته در حال حاضر دختران شاغل طلاق‌گرفته مشمول استفاده از مستمری مربوطه نیستند.»
برهم خوردن محاسبات بیمهای
موسوی گفت: «رویه و چشم‌انداز بلندمدت سال‌های طولانی پرداخت مستمری به دخترانی که در سنین جوانی اقدام به طلاق می‌کنند با سازوکارهای محاسبات بیمهای و خروجی سازمان تأمین‌اجتماعی هم‌خوانی ندارد.» او افزود: «درنظر گرفتن همه جوانب مربوط به طلاق‌های صوری نظیر رویکردهای اجتماعی، چالش‌های بیمهای، مشکلات اجتماعی، محورهای خانوادگی، منابع و مصارف سازمان‌های بیمه‌گر اجتماعی و بسیاری موارد مرتبط دیگر، در نهایت منجر به شکل‌گیری قوانین و مقررات مناسب، تحقق خروجی لازم و انتفاع همه افراد و سازمان‌های درگیر در این مسئله خواهد شد.»
رئیس شعبه 4 تأمین‌اجتماعی تهران اضافه کرد: «بررسی اثرات درونی و بیرونی تصمیم‌سازی جدید در حوزه طلاق‌های صوری، مهم‌ترین موضوع مربوط به این حوزه است که باید مورد توجه قرار گیرد و این مهم، مطالعات جامع و کامل در حوزه مربوطه را می‌طلبد. در نهایت اینکه سازمان تأمین‌اجتماعی باید برای حل این چالش چاره‌اندیشی‌های لازم را در دستور کار قرار دهد.»