دو روی سکه صادرات محصولات کشاورزی
فرانک جوادی روزنامه نگار
صادرات محصولات کشاورزی، موضوعی است که همواره و طی سال‌ها و ادوار مختلف بحثی پر چالش بین کارشناسان و دولتمردان بوده است. اینکه آیا صادر کردن هر محصول کشاورزی با هر بهایی درست است و اینکه به ازای هر لیتر آب چند کیلوگرم محصول را به چه قیمتی صادر می‌کنیم؟ صادرات محصولات کشاورزی به گواه آمار، در طول ماه‌ها و سال‌های گذشته با رشد و توسعه نسبت به گذشته همراه بوده و به گفته مدیرکل آمار وزارت جهادکشاورزی این محصولات به‌صورت مستقیم به بیش از 37 کشور جهان صادر می‌شوند.
حسین آهنی، مدیرکل آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، بهار امسال درباره جزئیات صادرات محصولات کشاورزی گفته بود: «وضعیت کشورمان در عرصه تولید مواد غذایی و خوراکی به‌گونه‌ای است که خوشبختانه در حال حاضر بیش از ۱۳۵ میلیون انواع محصولات غذایی اعم از زراعی، باغی و دامی را به‌صورت داخلی و با دانش بومی تولید می‌کنیم.»
او همچنین بیان کرده بود: «در سایه سعی و اهتمام مسئولان و دست‌اندرکاران سلامت، در حال حاضر بیش از ۹۵ درصد نیازهای داخلی کشور را خودمان تأمین می‌کنیم. به همین دلیل است که تحریم‌های بیگانگان هیچ تأثیری بر روند زندگی جامعه ایران اسلامی ندارد.»
افزایش یک میلیارد دلاری صادرات محصولات کشاورزی
محمدعلی نیکبخت، وزیر جهاد کشاورزی دولت سیزدهم نیز در این‌باره این‌گونه توضیح داده بود: «در سال ۱۴۰۲ بیش از یک میلیارد دلار افزایش صادرات محصولات کشاورزی داشتیم که از لحاظ وزنی ۱۳ درصد و از لحاظ ارزشی ۲۳ درصد نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد داشته است. بهبود دو میلیارد دلاری تراز تجاری این بخش، نشان داده که وضعیت کشاورزی از شرایط خوبی برخوردار است.»
او با اشاره به عنوان سال جهش تولید با مشارکت مردم یادآور شده بود: «بر همین مبنا باید در سال ۱۴۰۳ در تراز تجاری محصولات کشاورزی، بهبود چشمگیرتری داشته باشیم. همچنین لازم است معاونت‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های تخصصی برنامه‌های خود را در راستای تسهیل امور و جلب مشارکت صادرکنندگان تنظیم کنند.»
بررسی آمارهای رسمی منتشر شده درباره جزئیات صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که این آمار در پنج‌ماهه نخست امسال نیز نسبت به سال گذشته رشد داشته است. طبق اعلام گمرک، در پنج‌ماهه اول امسال دو میلیون و ۶۵۷ هزار تن محصولات کشاورزی به ارزش یک میلیارد و ۴۵۳ میلیون دلار صادر شده است.
کدام محصولات کشاورزی بیشترین صادرات را دارند؟
در این مدت انواع پسته با ۳۵۲ میلیون دلار، گوجه فرنگی با ۱۷۷ میلیون دلار، سیب ۱۱۱ میلیون دلار، هندوانه ۱۰۸ میلیون دلار و سیب‌زمینی با ۵۲ میلیون دلار بیشترین میزان صادرات را در بین محصولات کشاورزی به خود اختصاص داده‌اند. فلفل گلخانه‌ای، پرتقال، انواع پسته، سیب و انواع کاهو به ترتیب بیشترین میزان رشد صادرات را در این مدت در بین محصولات کشاورزی دارا بودند. در بین ۲۰ قلم نخست محصولات کشاورزی صادراتی، پنج قلم کالا با کاهش صادرات مواجه شده‌اند. بر همین مبنا صادرات انواع زعفران ۵۳ درصد، هلو، شلیل و شفتالو ۱۶ درصد، هندوانه ۱۵ درصد، آلبالو ۱۳ درصد و انگور خشک‌کرده ۱۰ درصد کاهش داشته است.
در این میان نظرات مختلفی درباره صادرات محصولات کشاورزی که با صرف آب فراوان تولید شده، مطرح می‌شود که به آن صادرات آب مجازی می‌گویند. آب مجازی چیست؟ آب مجازی در واقع مقدار آبی است که یک کالا یا فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. به‌طور مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده است. در تئوری تجارت، آب مجازی به‌منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم‌آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزند و منابع آب داخلی را به فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند.
ایران بزرگ‌ترین صادرکننده آب مجازی است؟
حالا و در چنین شرایطی که کشور با بحران آب و خاک دست‌وپنجه نرم می‌کند خبری منتشر شده که نگرانی بسیاری از کارشناسان را بیشتر کرده و آن این است که ایران بالاترین صادرکننده آب مجازی در خاورمیانه است. این درحالی است که برخی کارشناسان بخش کشاورزی معتقدند که صادرات محصولات کشاورزی باید متوقف شود. محمدجواد خاکزاد رستمی، فعال و کارشناس بخش کشاورزی، در این‌باره می‌گوید: «دولت باید کل صادرات محصولات کشاورزی را متوقف کند. به هیچ عنوان صادرات محصولات کشاورزی با این شرایط آبی و اقلیمی، با وجود این همه کویر و خشکی مقرون به‌صرفه نیست.»
او ادامه می‌دهد: «با همه موارد ذکر شده، به دلیل شرایط اقلیمی، کاهش شدت بارندگی و استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی و شور شدن آب‌ها ممکن است نتوانیم آب مورد نیاز بخش کشاورزی را تأمین کنیم. بنابراین به نظر می‌رسد دولت باید هرچه سریع‌تر برای تأمین منابع آبی جدید اقدامات لازم را انجام دهد.»
دبیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی مازندران در پاسخ به این سؤال که آیا جلوگیری از صادرات به زیان کشاورزان نخواهد بود؟ می‌گوید: «انتخاب بین کشاورزی کوتاه‌مدت و پردرآمد و کشاورزی پایدار و بلندمدت، روشن و مشخص است. قطعاً باید به‌دنبال گزینه دوم باشیم. اینکه سفره‌های زیرزمینی را از دست بدهیم و اراضی دچار فرونشست شوند و در برابر آن ارزآوری داشته باشیم، منطق درستی نیست.»
خاکزاد رستمی با بیان اینکه اگر دولت و کشاورز مصمم هستند بخش کشاورزی کشور اقتصادی و ارزآور باشد باید ابتدا به فکر تأمین منابع آبی آن باشند، تأکید می‌کند: «نمی‌شود آب نداشته باشیم و بگوییم صادرات کار خوبی است. صادرات زمانی منطقی است که منابع کافی در اختیار داشته باشیم. در حقیقت یک مقایسه ساده است. آیا بهتر است محصولات کشاورزی تولید و به کشورهای دیگر صادر کنیم و منابع آبی کشور را به پایان برسانیم یا اینکه آن منبع ارزشمند را برای سال‌های آینده حفظ کنیم؟ اگرچه معتقدیم با تولید داخل هم می‌توان کشاورزی اقتصادی داشت.»
این فعال بخش کشاورزی با اشاره به اینکه باید مازاد محصولات کشاورزی را مدیریت کنیم، یادآور می‌شود: «براساس گزارش‌های کارشناسان مربوطه، حدود یک میلیون تن سیب و مرکبات مازاد تولید کرده‌ایم. وضعیت تولید در باغ‌ها و موجودی انبارها نیز این مطلب را تأیید می‌کند. سؤال اینجاست که چرا نباید به اندازه نیاز کشور تولید کنیم که هم ضایعات کمتر داشته باشیم و هم آب کمتری مصرف شود؟ چرا به‌جای استفاده از منابع زیرزمینی برای تولید سیب و پرتقال محصولات دیگری را با توجه به شرایط اقلیمی جایگزین نمی‌کنیم؟ آیا بهتر نیست به جای تولید مرکبات و صادرات آن، گیاهان دارویی کشت و صادر کنیم؟»
خاکزاد با بیان اینکه موضوع کشاورزی و مدیریت منابع آب موضوع بسیار مهمی است، اضافه می‌کند: «باید برای این مسئله برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم. حتی اگر می‌خواهیم صادرات داشته باشیم یکی از راه‌های مدیریت منابع آبی، کاهش سطح زیرکشت است که برای دستیابی به این مهم باید از علم ژنتیک استفاده کنیم. یعنی باید یا بذرها را هیبرید کنیم یا به‌دنبال بذرهای مقاوم باشیم تا از این طریق ۲۰ تا ۲۵ درصد به میزان تولید اضافه شود.»
کامبیز بازرگان، عضو انجمن علوم خاک ایران نیز درباره تهدیدهای بخش کشاورزی برای آب و خاک کشور می‌گوید: «آمار و ارقام و گزارش اخیر اتاق بازرگانی نشان می‌دهد کشور ما در صادرات هیچ محصول کشاورزی مزیت نسبی ندارد به جز بعضی گیاهان دارویی مانند زیره سبز، زیره سیاه و بابونه. ما در کشت زعفران مشکل داریم. قیمت جهانی پسته کشور افت قابل‌توجهی داشته و تولید محصولات را اقتصادی نشان نمی‌دهد.»
او می‌افزاید: «اتاق بازرگانی گزارشی را منتشر کرده که در آن وضعیت صادرات محصولات در طول سال‌های گذشته مورد تحلیل قرار گرفته است. محصولات صادراتی ایران به لحاظ ارزش افزوده، روند کاهشی داشته، یعنی دلاری که به ازای صادرات هر کیلوگرم سیب، پسته، هلو و یا هر چیزی نصیب کشور می‌گردد نسبت به سال‌های قبل کمتر است.»
این کارشناس بخش کشاورزی بیان می‌کند: «هندوانه برای کشاورز درآمد خوبی دارد در حالی که در کلان، کشت آن برای منافع ملی کشور تهدیدکننده است. مهم‌ترین مسئله این است که ما نتوانستیم منافع کشاورزان را با منافع ملی هم‌راستا کنیم. کار دولت‌ها این است که منفعت آحاد مردم را با منفعت ملی هم‌سو کنند. وقتی در خیابان حرکت می‌کنید و به چراغ قرمز می‌رسید منفعت شخصی شاید عبور از چراغ قرمز را به شما توصیه کند اما دولت قانون‌گذاری می‌کند و چراغ قرمز کار می‌گذارد، پلیس می‌گذارد و افراد را توجیه می‌کند که هنگام قرمز بودن چراغ افراد هر چقدر هم عجله داشته باشند باید بایستند. این مقیاس دولت است وگرنه اگر مقیاس رانندگان باشد هرکس می‌خواهد از هر کجا می‌خواهد عبور کند.»
حالا و در چنین شرایطی که دولت چهاردهم و کابینه آن به‌تازگی آغاز به کار کرده‌اند باید دید تدبیر دکتر پزشکیان برای رفع این مشکل چه خواهد بود.
حسین آهنی، مدیرکل آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، بهار امسال درباره جزئیات صادرات محصولات کشاورزی گفته بود: «وضعیت کشورمان در عرصه تولید مواد غذایی و خوراکی به‌گونه‌ای است که خوشبختانه در حال حاضر بیش از ۱۳۵ میلیون انواع محصولات غذایی اعم از زراعی، باغی و دامی را به‌صورت داخلی و با دانش بومی تولید می‌کنیم.»
او همچنین بیان کرده بود: «در سایه سعی و اهتمام مسئولان و دست‌اندرکاران سلامت، در حال حاضر بیش از ۹۵ درصد نیازهای داخلی کشور را خودمان تأمین می‌کنیم. به همین دلیل است که تحریم‌های بیگانگان هیچ تأثیری بر روند زندگی جامعه ایران اسلامی ندارد.»
افزایش یک میلیارد دلاری صادرات محصولات کشاورزی
محمدعلی نیکبخت، وزیر جهاد کشاورزی دولت سیزدهم نیز در این‌باره این‌گونه توضیح داده بود: «در سال ۱۴۰۲ بیش از یک میلیارد دلار افزایش صادرات محصولات کشاورزی داشتیم که از لحاظ وزنی ۱۳ درصد و از لحاظ ارزشی ۲۳ درصد نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد داشته است. بهبود دو میلیارد دلاری تراز تجاری این بخش، نشان داده که وضعیت کشاورزی از شرایط خوبی برخوردار است.»
او با اشاره به عنوان سال جهش تولید با مشارکت مردم یادآور شده بود: «بر همین مبنا باید در سال ۱۴۰۳ در تراز تجاری محصولات کشاورزی، بهبود چشمگیرتری داشته باشیم. همچنین لازم است معاونت‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های تخصصی برنامه‌های خود را در راستای تسهیل امور و جلب مشارکت صادرکنندگان تنظیم کنند.»
بررسی آمارهای رسمی منتشر شده درباره جزئیات صادرات محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که این آمار در پنج‌ماهه نخست امسال نیز نسبت به سال گذشته رشد داشته است. طبق اعلام گمرک، در پنج‌ماهه اول امسال دو میلیون و ۶۵۷ هزار تن محصولات کشاورزی به ارزش یک میلیارد و ۴۵۳ میلیون دلار صادر شده است.
کدام محصولات کشاورزی بیشترین صادرات را دارند؟
در این مدت انواع پسته با ۳۵۲ میلیون دلار، گوجه فرنگی با ۱۷۷ میلیون دلار، سیب ۱۱۱ میلیون دلار، هندوانه ۱۰۸ میلیون دلار و سیب‌زمینی با ۵۲ میلیون دلار بیشترین میزان صادرات را در بین محصولات کشاورزی به خود اختصاص داده‌اند. فلفل گلخانه‌ای، پرتقال، انواع پسته، سیب و انواع کاهو به ترتیب بیشترین میزان رشد صادرات را در این مدت در بین محصولات کشاورزی دارا بودند. در بین ۲۰ قلم نخست محصولات کشاورزی صادراتی، پنج قلم کالا با کاهش صادرات مواجه شده‌اند. بر همین مبنا صادرات انواع زعفران ۵۳ درصد، هلو، شلیل و شفتالو ۱۶ درصد، هندوانه ۱۵ درصد، آلبالو ۱۳ درصد و انگور خشک‌کرده ۱۰ درصد کاهش داشته است.
در این میان نظرات مختلفی درباره صادرات محصولات کشاورزی که با صرف آب فراوان تولید شده، مطرح می‌شود که به آن صادرات آب مجازی می‌گویند. آب مجازی چیست؟ آب مجازی در واقع مقدار آبی است که یک کالا یا فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. به‌طور مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده است. در تئوری تجارت، آب مجازی به‌منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم‌آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزند و منابع آب داخلی را به فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند.
ایران بزرگ‌ترین صادرکننده آب مجازی است؟
حالا و در چنین شرایطی که کشور با بحران آب و خاک دست‌وپنجه نرم می‌کند خبری منتشر شده که نگرانی بسیاری از کارشناسان را بیشتر کرده و آن این است که ایران بالاترین صادرکننده آب مجازی در خاورمیانه است. این درحالی است که برخی کارشناسان بخش کشاورزی معتقدند که صادرات محصولات کشاورزی باید متوقف شود. محمدجواد خاکزاد رستمی، فعال و کارشناس بخش کشاورزی، در این‌باره می‌گوید: «دولت باید کل صادرات محصولات کشاورزی را متوقف کند. به هیچ عنوان صادرات محصولات کشاورزی با این شرایط آبی و اقلیمی، با وجود این همه کویر و خشکی مقرون به‌صرفه نیست.»
او ادامه می‌دهد: «با همه موارد ذکر شده، به دلیل شرایط اقلیمی، کاهش شدت بارندگی و استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی و شور شدن آب‌ها ممکن است نتوانیم آب مورد نیاز بخش کشاورزی را تأمین کنیم. بنابراین به نظر می‌رسد دولت باید هرچه سریع‌تر برای تأمین منابع آبی جدید اقدامات لازم را انجام دهد.»
دبیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی مازندران در پاسخ به این سؤال که آیا جلوگیری از صادرات به زیان کشاورزان نخواهد بود؟ می‌گوید: «انتخاب بین کشاورزی کوتاه‌مدت و پردرآمد و کشاورزی پایدار و بلندمدت، روشن و مشخص است. قطعاً باید به‌دنبال گزینه دوم باشیم. اینکه سفره‌های زیرزمینی را از دست بدهیم و اراضی دچار فرونشست شوند و در برابر آن ارزآوری داشته باشیم، منطق درستی نیست.»
خاکزاد رستمی با بیان اینکه اگر دولت و کشاورز مصمم هستند بخش کشاورزی کشور اقتصادی و ارزآور باشد باید ابتدا به فکر تأمین منابع آبی آن باشند، تأکید می‌کند: «نمی‌شود آب نداشته باشیم و بگوییم صادرات کار خوبی است. صادرات زمانی منطقی است که منابع کافی در اختیار داشته باشیم. در حقیقت یک مقایسه ساده است. آیا بهتر است محصولات کشاورزی تولید و به کشورهای دیگر صادر کنیم و منابع آبی کشور را به پایان برسانیم یا اینکه آن منبع ارزشمند را برای سال‌های آینده حفظ کنیم؟ اگرچه معتقدیم با تولید داخل هم می‌توان کشاورزی اقتصادی داشت.»
این فعال بخش کشاورزی با اشاره به اینکه باید مازاد محصولات کشاورزی را مدیریت کنیم، یادآور می‌شود: «براساس گزارش‌های کارشناسان مربوطه، حدود یک میلیون تن سیب و مرکبات مازاد تولید کرده‌ایم. وضعیت تولید در باغ‌ها و موجودی انبارها نیز این مطلب را تأیید می‌کند. سؤال اینجاست که چرا نباید به اندازه نیاز کشور تولید کنیم که هم ضایعات کمتر داشته باشیم و هم آب کمتری مصرف شود؟ چرا به‌جای استفاده از منابع زیرزمینی برای تولید سیب و پرتقال محصولات دیگری را با توجه به شرایط اقلیمی جایگزین نمی‌کنیم؟ آیا بهتر نیست به جای تولید مرکبات و صادرات آن، گیاهان دارویی کشت و صادر کنیم؟»
خاکزاد با بیان اینکه موضوع کشاورزی و مدیریت منابع آب موضوع بسیار مهمی است، اضافه می‌کند: «باید برای این مسئله برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم. حتی اگر می‌خواهیم صادرات داشته باشیم یکی از راه‌های مدیریت منابع آبی، کاهش سطح زیرکشت است که برای دستیابی به این مهم باید از علم ژنتیک استفاده کنیم. یعنی باید یا بذرها را هیبرید کنیم یا به‌دنبال بذرهای مقاوم باشیم تا از این طریق ۲۰ تا ۲۵ درصد به میزان تولید اضافه شود.»
کامبیز بازرگان، عضو انجمن علوم خاک ایران نیز درباره تهدیدهای بخش کشاورزی برای آب و خاک کشور می‌گوید: «آمار و ارقام و گزارش اخیر اتاق بازرگانی نشان می‌دهد کشور ما در صادرات هیچ محصول کشاورزی مزیت نسبی ندارد به جز بعضی گیاهان دارویی مانند زیره سبز، زیره سیاه و بابونه. ما در کشت زعفران مشکل داریم. قیمت جهانی پسته کشور افت قابل‌توجهی داشته و تولید محصولات را اقتصادی نشان نمی‌دهد.»
او می‌افزاید: «اتاق بازرگانی گزارشی را منتشر کرده که در آن وضعیت صادرات محصولات در طول سال‌های گذشته مورد تحلیل قرار گرفته است. محصولات صادراتی ایران به لحاظ ارزش افزوده، روند کاهشی داشته، یعنی دلاری که به ازای صادرات هر کیلوگرم سیب، پسته، هلو و یا هر چیزی نصیب کشور می‌گردد نسبت به سال‌های قبل کمتر است.»
این کارشناس بخش کشاورزی بیان می‌کند: «هندوانه برای کشاورز درآمد خوبی دارد در حالی که در کلان، کشت آن برای منافع ملی کشور تهدیدکننده است. مهم‌ترین مسئله این است که ما نتوانستیم منافع کشاورزان را با منافع ملی هم‌راستا کنیم. کار دولت‌ها این است که منفعت آحاد مردم را با منفعت ملی هم‌سو کنند. وقتی در خیابان حرکت می‌کنید و به چراغ قرمز می‌رسید منفعت شخصی شاید عبور از چراغ قرمز را به شما توصیه کند اما دولت قانون‌گذاری می‌کند و چراغ قرمز کار می‌گذارد، پلیس می‌گذارد و افراد را توجیه می‌کند که هنگام قرمز بودن چراغ افراد هر چقدر هم عجله داشته باشند باید بایستند. این مقیاس دولت است وگرنه اگر مقیاس رانندگان باشد هرکس می‌خواهد از هر کجا می‌خواهد عبور کند.»
حالا و در چنین شرایطی که دولت چهاردهم و کابینه آن به‌تازگی آغاز به کار کرده‌اند باید دید تدبیر دکتر پزشکیان برای رفع این مشکل چه خواهد بود.