بهره‌گیری از تجربه چین در صنعت خودروی داخلی
صنعت خودروسازی در ایران، صنعتی با مسائل پیچیده و وابسته به یکدیگر است که ارائه نسخه شفابخش برای هرکدام از این مسائل، بدون در نظر گرفتن شبکه ارتباطی میان آنها جامع و مانع نخواهد بود. با نگاهی گذرا به ریشه‌های بی‌انگیزگی و عدم تحرک رضایت‌بخش خودروسازان به سوی طراحی و توسعه محصول بومی، می‌توان راهکارهایی برای ایجاد انگیزه و محرک برای تشویق تولیدکنندگان در این مسیر با الگوگیری از کشورهایی همچون چین پیشنهاد داد.
بر اساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «درس‌‌آموخته‌های سیاستی صنعت خودرو چین برای ایران» منتشر کرده، یک قاعده کلی همیشه وجود دارد و آن اینکه هیچ کسب‌و‌کاری در هیچ کشوری توانایی تبدیل شدن به یک بخش تأثیرگذار در اقتصاد آن کشور را نخواهد داشت، مگر اینکه آن صنعت به‌عنوان یک اولویت ملی نزد برنامه‌ریزان آن کشور به حساب آید. یعنی برای آن برنامه‌ای مشخص با زمان‌بندی و بودجه مناسب تعیین شود. خودروسازی ایران بر مبنای شاخص میزان تولید، طی سال‌های گذشته رشد خوبی داشته اما بر مبنای شاخص توسعه فناوری و مزیت رقابتی، ضعیف قلمداد می‌شود. این نقصان برخلاف برخی تحلیل‌های رایج، ناشی از خط‌مشی حمایت تعرفه‌ای در مراحل اولیه مالکیت دولتی بنگاه‌ها و ورود اولیه بدون مزیت نسبی به صنعت نیست. تجربه کشورهایی از جمله چین نشان می‌دهد که آنها نیز از حمایت تعرفه‌ای در مراحل اولیه استفاده کرده‌اند اما با زمینه‌سازی برای گسترش دانش فنی و ارتقای مزیت رقابتی به مرور آن را کاهش داده‌اند. در چین مالکیت شرکت‌های خودروسازی اصلی با سهم ۹۰ درصدی از بازار دولتی است. با وجود این به علت رعایت استانداردهای مدیریتی و قرار گرفتن در متن تحولات زنجیره ارزش جهانی از طریق سرمایه‌گذاری مشترک خارجی، هم در تولید و هم به‌خصوص در تحقیق و توسعه موفق عمل کرده‌اند.
لزوم اتخاذ سه سطح سیاست‌گذاری
آنچه در تجربه چین دیده می‌شود حرکت گام‌به‌گام و مرحله‌ای برای ایجاد ظرفیت‌ها و قابلیت‌های صنعتی و تبدیل شدن از یک شرکت همکار شرکت‌های بزرگ بین‌المللی به یک برند بین‌المللی تولید خودرو است. در این زمینه خط‌مشی‌های صنعتی چین نقش بسزایی در انتقال و درونی‌سازی فناوری ایفا کرد. در سطح کلان، وجه مشخصه کشوری همچون چین در زمینه برخورد با سرمایه خارجی، در درک درست از توسعه و عوامل اثرگذار بر آن و ایجاد نظام حکمرانی باکیفیت نسبی قابل‌قبول است. بدون چنین تغییری امکان تدوین و اجرای خط‌مشی‌های صنعتی و زمینه‌سازی برای جبران عقب‌ماندگی فناورانه در خودروسازی وجود ندارد. در سطح میانی باید به سمت تدوین نقشه راهی برای بخش خودرو حرکت کرد. نقشه راهی که سیاست فناوری و تلاش برای ارتقای ظرفیت‌های تولید ملی با انواع روش‌های جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تولید مشترک و...، در متن آن قرار داشته باشد. همچنین سامان‌دهی برخی از واحدهای اصلی و قطعه‌سازی و مراکز تحقیق و توسعه، دست‌کم در یک خوشه صنعتی محلی می‌تواند به یکی از اجزای این سیاست فناوری تبدیل شود. در سطح خرد (بنگاه) نیز تجربه نشان داده که در صورت وجود ثبات مدیریتی و رعایت استانداردهای مدیریتی در تولید و تعاملات قوی با نظام اقتصاد جهانی، امکان ارتقای ظرفیت جذب و میل به هم‌پایی فناورانه حتی با مالکیت دولتی وجود دارد. در چنین برهه‌ای، با راهکارهای جزئی‌نگر معطوف به درون بنگاه، نمی‌توان پاسخی به این شکست‌ها داد اما با نگاه کل‌نگر رویکرد نهادگرایی تکاملی، تحولات اساسی در سه سطح مذکور، راهگشا خواهد بود. جدای از موارد مذکور می‌توان با در نظر گرفتن ملاحظات مختص ایران از برخی خط‌مشی‌های صنعتی تجربه شده در چین، یعنی تلاش برای انتقال فناوری با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت نهادهای واسط بهره برد. چینی‌ها از ابزار بازار بزرگ داخلی در مقابل انتقال فناوری برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی استفاده کرده‌اند. ایران نیز می‌تواند با افزایش مراودات تجاری با کشورهای همسایه و منطقه خاورمیانه و در کنار آن با دارا بودن مزیت نیروی کار و انرژی ارزان، مشابه مزیت چین را برای خود به وجود آورد و خود را به‌عنوان هاب صادراتی برای شرکت‌های جهانی مطرح کند.
راهکارهای پیشرفت صنعت خودرو
امرالله امینی، کارشناس صنعت خودرو در گفت‌وگو با «آتیه نو» با اشاره به اینکه تحقیق و توسعه یکی از پایه‌های اصلی نوآوری و پیشرفت در تولید خودرو است، گفت: «کشورهای دیگر با سرمایه‌گذاری گسترده در (R&D) توانسته‌اند نه‌تنها فناوری‌های پیشرفته‌ای را گسترش دهند، بلکه مسیرهای جدیدی برای بهبود محصولات و فرآیندهای تولید ایجاد کنند. بنابراین ما نیز باید مسیر کشورهایی که به موفقیت رسیده‌اند را طی کنیم.
او افزود: «با سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه، کشورمان می‌تواند فناوری‌های جدید را به دست بیاورد، این فناوری‌ها می‌توانند محصولات ایرانی را به سطحی بالاتر، از نظر دانش فنی و کارایی برسانند. همچنین (R&D) به شرکت‌های داخلی این امکان را می‌دهد که محصولات خود را به‌طور مداوم بهبود بخشند و از لحاظ کیفیت و کارایی خود را ارتقا دهند. این امر می‌تواند به افزایش سهم بازار و جذب مشتریان جدید کمک کند.»
به گفته امینی، تحقیق و توسعه می‌تواند به یافتن راه‌حل‌هایی برای مشکلات خاصی که در صنعت خودروی ایران وجود دارد، مانند بهینه‌سازی مصرف سوخت در شرایط جغرافیایی خاص منجر شود.
این استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه با تأکید بر اینکه زیرساخت‌های قوی تولید و زنجیره تأمین کارآمد، عوامل اساسی در کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری در بخش خودرو به شمار می‌آیند، توضیح داد: «با ایجاد و بهبود زیرساخت‌ها، کشورمان می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد. این امر نه‌تنها هزینه‌های تولید را کاهش می‌دهد، بلکه بهبود کیفیت محصولات نهایی را نیز به همراه دارد. یک زنجیره تأمین کارآمد می‌تواند تأمین مواد اولیه، قطعات و خدمات مورد نیاز تولید را به شکلی منظم و بدون وقفه فراهم کند. با بهبود ارتباطات و هماهنگی میان تأمین‌کنندگان و سازندگان، هزینه‌های اضافی کاهش یافته و زمان تولید کم می‌شود.»
امینی گفت: «کیفیت و نوآوری از جمله عوامل کلیدی موفقیت در صنعت خودروسازی هستند. این امکان وجود دارد که با تمرکز بر این دو عامل، محصولات خود را به سطحی بالا از لحاظ کیفیت و نوآوری برسانیم.»
بر اساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «درس‌‌آموخته‌های سیاستی صنعت خودرو چین برای ایران» منتشر کرده، یک قاعده کلی همیشه وجود دارد و آن اینکه هیچ کسب‌و‌کاری در هیچ کشوری توانایی تبدیل شدن به یک بخش تأثیرگذار در اقتصاد آن کشور را نخواهد داشت، مگر اینکه آن صنعت به‌عنوان یک اولویت ملی نزد برنامه‌ریزان آن کشور به حساب آید. یعنی برای آن برنامه‌ای مشخص با زمان‌بندی و بودجه مناسب تعیین شود. خودروسازی ایران بر مبنای شاخص میزان تولید، طی سال‌های گذشته رشد خوبی داشته اما بر مبنای شاخص توسعه فناوری و مزیت رقابتی، ضعیف قلمداد می‌شود. این نقصان برخلاف برخی تحلیل‌های رایج، ناشی از خط‌مشی حمایت تعرفه‌ای در مراحل اولیه مالکیت دولتی بنگاه‌ها و ورود اولیه بدون مزیت نسبی به صنعت نیست. تجربه کشورهایی از جمله چین نشان می‌دهد که آنها نیز از حمایت تعرفه‌ای در مراحل اولیه استفاده کرده‌اند اما با زمینه‌سازی برای گسترش دانش فنی و ارتقای مزیت رقابتی به مرور آن را کاهش داده‌اند. در چین مالکیت شرکت‌های خودروسازی اصلی با سهم ۹۰ درصدی از بازار دولتی است. با وجود این به علت رعایت استانداردهای مدیریتی و قرار گرفتن در متن تحولات زنجیره ارزش جهانی از طریق سرمایه‌گذاری مشترک خارجی، هم در تولید و هم به‌خصوص در تحقیق و توسعه موفق عمل کرده‌اند.
لزوم اتخاذ سه سطح سیاست‌گذاری
آنچه در تجربه چین دیده می‌شود حرکت گام‌به‌گام و مرحله‌ای برای ایجاد ظرفیت‌ها و قابلیت‌های صنعتی و تبدیل شدن از یک شرکت همکار شرکت‌های بزرگ بین‌المللی به یک برند بین‌المللی تولید خودرو است. در این زمینه خط‌مشی‌های صنعتی چین نقش بسزایی در انتقال و درونی‌سازی فناوری ایفا کرد. در سطح کلان، وجه مشخصه کشوری همچون چین در زمینه برخورد با سرمایه خارجی، در درک درست از توسعه و عوامل اثرگذار بر آن و ایجاد نظام حکمرانی باکیفیت نسبی قابل‌قبول است. بدون چنین تغییری امکان تدوین و اجرای خط‌مشی‌های صنعتی و زمینه‌سازی برای جبران عقب‌ماندگی فناورانه در خودروسازی وجود ندارد. در سطح میانی باید به سمت تدوین نقشه راهی برای بخش خودرو حرکت کرد. نقشه راهی که سیاست فناوری و تلاش برای ارتقای ظرفیت‌های تولید ملی با انواع روش‌های جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تولید مشترک و...، در متن آن قرار داشته باشد. همچنین سامان‌دهی برخی از واحدهای اصلی و قطعه‌سازی و مراکز تحقیق و توسعه، دست‌کم در یک خوشه صنعتی محلی می‌تواند به یکی از اجزای این سیاست فناوری تبدیل شود. در سطح خرد (بنگاه) نیز تجربه نشان داده که در صورت وجود ثبات مدیریتی و رعایت استانداردهای مدیریتی در تولید و تعاملات قوی با نظام اقتصاد جهانی، امکان ارتقای ظرفیت جذب و میل به هم‌پایی فناورانه حتی با مالکیت دولتی وجود دارد. در چنین برهه‌ای، با راهکارهای جزئی‌نگر معطوف به درون بنگاه، نمی‌توان پاسخی به این شکست‌ها داد اما با نگاه کل‌نگر رویکرد نهادگرایی تکاملی، تحولات اساسی در سه سطح مذکور، راهگشا خواهد بود. جدای از موارد مذکور می‌توان با در نظر گرفتن ملاحظات مختص ایران از برخی خط‌مشی‌های صنعتی تجربه شده در چین، یعنی تلاش برای انتقال فناوری با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت نهادهای واسط بهره برد. چینی‌ها از ابزار بازار بزرگ داخلی در مقابل انتقال فناوری برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی استفاده کرده‌اند. ایران نیز می‌تواند با افزایش مراودات تجاری با کشورهای همسایه و منطقه خاورمیانه و در کنار آن با دارا بودن مزیت نیروی کار و انرژی ارزان، مشابه مزیت چین را برای خود به وجود آورد و خود را به‌عنوان هاب صادراتی برای شرکت‌های جهانی مطرح کند.
راهکارهای پیشرفت صنعت خودرو
امرالله امینی، کارشناس صنعت خودرو در گفت‌وگو با «آتیه نو» با اشاره به اینکه تحقیق و توسعه یکی از پایه‌های اصلی نوآوری و پیشرفت در تولید خودرو است، گفت: «کشورهای دیگر با سرمایه‌گذاری گسترده در (R&D) توانسته‌اند نه‌تنها فناوری‌های پیشرفته‌ای را گسترش دهند، بلکه مسیرهای جدیدی برای بهبود محصولات و فرآیندهای تولید ایجاد کنند. بنابراین ما نیز باید مسیر کشورهایی که به موفقیت رسیده‌اند را طی کنیم.
او افزود: «با سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه، کشورمان می‌تواند فناوری‌های جدید را به دست بیاورد، این فناوری‌ها می‌توانند محصولات ایرانی را به سطحی بالاتر، از نظر دانش فنی و کارایی برسانند. همچنین (R&D) به شرکت‌های داخلی این امکان را می‌دهد که محصولات خود را به‌طور مداوم بهبود بخشند و از لحاظ کیفیت و کارایی خود را ارتقا دهند. این امر می‌تواند به افزایش سهم بازار و جذب مشتریان جدید کمک کند.»
به گفته امینی، تحقیق و توسعه می‌تواند به یافتن راه‌حل‌هایی برای مشکلات خاصی که در صنعت خودروی ایران وجود دارد، مانند بهینه‌سازی مصرف سوخت در شرایط جغرافیایی خاص منجر شود.
این استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه با تأکید بر اینکه زیرساخت‌های قوی تولید و زنجیره تأمین کارآمد، عوامل اساسی در کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری در بخش خودرو به شمار می‌آیند، توضیح داد: «با ایجاد و بهبود زیرساخت‌ها، کشورمان می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد. این امر نه‌تنها هزینه‌های تولید را کاهش می‌دهد، بلکه بهبود کیفیت محصولات نهایی را نیز به همراه دارد. یک زنجیره تأمین کارآمد می‌تواند تأمین مواد اولیه، قطعات و خدمات مورد نیاز تولید را به شکلی منظم و بدون وقفه فراهم کند. با بهبود ارتباطات و هماهنگی میان تأمین‌کنندگان و سازندگان، هزینه‌های اضافی کاهش یافته و زمان تولید کم می‌شود.»
امینی گفت: «کیفیت و نوآوری از جمله عوامل کلیدی موفقیت در صنعت خودروسازی هستند. این امکان وجود دارد که با تمرکز بر این دو عامل، محصولات خود را به سطحی بالا از لحاظ کیفیت و نوآوری برسانیم.»