نقش هدایتگر خانواده در غنی‌سازی اوقات فراغت فرزندان
سمانه اسدی روانشناس
در کشور ما اهمیت اوقات فراغت دانش‌آموزان به‌طور کلی با آغاز فصل تابستان و تعطیلی رسمی مدارس قوت می‌گیرد. لازم است این بخش مهم نیز مانند برهه‌های دیگر در زندگی کودکان و نوجوانان مورد توجه قرار گیرد. اوقات فراغت پدیده‌ای است که از یک‌سو مناسب‌ترین بستر برای رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و ابعاد مختلف وجود کودکان و نوجوانان به شمار می‌آید و از سویی دیگر می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی باشد. بنابراین اگر با آگاهی و دانش با آن روبه‌رو نشویم و برنامه‌ای سنجیده و منظم برای رویارویی با آن نداشته باشیم دچار صدمات و ضررهای جبران‌ناپذیری خواهیم شد. در بحث اوقات فراغت و اثرات آن بر بهداشت روانی دانش‌آموزان باید اشاره کرد که حُسن گذران اوقات فراغت، تضمین‌کننده سلامت و بهداشت روانی انسان است.
اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌شود. به‌گونه‌ای که فرد به تدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می‌دهد. در واقع فشارهای ناشی از اشتغال ممتد ذهنی و جسمی (به‌خصوص ذهنی) نه‌تنها ممکن است با از دست رفتن نشاط و تعادل حیاتی فرد همراه باشد بلکه در مواقعی عامل مهمی برای بروز بسیاری از اختلالات روانی همچون روان‌رنجوری‌ها، افسردگی‌ها و نارسایی‌های جسمی محسوب می‌شود. در این شرایط برخورداری از یک برنامه جامع و پیش‌بینی فرصتی آزاد و فارغ از کار و بهره‌بردن از آن اولین و مهم‌ترین گام در پیشگیری از آسیب‌های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است.
فقدان حداقلی از اوقات فراغت در زندگی روزمره ولو ساعتی یا کمتر از آن باعث افزایش اضطراب یا فشار روانی شده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراکی را فراهم می‌آورد و فرد در تفکر مولد و خلاق با مشکل جدی مواجه می‌شود. به‌طور مسلم، فشار ذهنی و روانی ناشی از فعالیت‌ها و مشغله‌های مستمر و بی‌وقفه نه‌تنها موجب اختلال در بهداشت روانی فرد می‌شود بلکه قدرت فراگیری، ادراک مطالب و نگهداری ذهنی را به حداقل می‌رساند. اما در مورد اینکه آیا اوقات فراغت دانش‌آموزان فقط منحصر به تعطیلات تابستانی است، باید گفت درست است که به اصطلاح سه‌ماه تابستان و تعطیلات مدرسه بیشترین زمانی است که کودکان و نوجوانان فارغ از درس و تحصیل و آموزش رسمی هستند اما این به معنای تعطیلی تعلیم و تربیت نیست و نیازمند برنامه‌ریزی مفید از سوی والدین است. با این همه باید در نظر داشته باشیم که اگر این برنامه‌ریزی در بقیه روزهای سال نیز در نظر گرفته شود چه‌بسا مؤثرتر و مفید فایده خواهد بود. تحولات رشدی و روان‌شناختی کودکان و نوجوانان فقط منحصر به بخشی از روزهای سال نیست و آن‌ها همواره در حال رشد و یادگیری هستند و پرداختن به این مهم مختص به ایام تابستان نیست. مثلاً انجام فعالیت‌های ورزشی برای دانش‌آموزان تنها منحصر به تعطیلات تابستانی نیست و آنان باید در طول سال با انجام فعالیت‌های بدنی و فیزیکی از شور و نشاط ویژه سن خود برخوردار باشند.
یکی از راهکارهایی که می‌تواند علاوه بر کودکان و نوجوانان، به والدین آن‌ها در تعیین نحوه گذران اوقات فراغت کمک کند دریافت نظر خود آن‌هاست. اینکه از آن‌ها بپرسیم به چه چیزهایی علاقه‌مند هستند و یا اینکه چگونه برای اوقات فراغت خود برنامه‌ریزی می‌کنند. در واقع با این پرسش‌ها می‌توان دانش‌آموزان را به برنامه‌ریزی در مورد اوقات بیکاری و تعطیلات خود ترغیب کرد. این کار هم می‌تواند تأثیر مثبتی در ایجاد حس مسئولیت‌پذیری نسبت به امور خودشان در آن‌ها ایجاد کند و هم اینکه والدین را از تصمیم‌گیری تحمیلی و اجباری برای فرزندانشان دور سازد. در واقع ضرورت دارد تا خانواده‌ها نقشی راهنما و هدایتگر و نه تصمیم‌گیر مطلق در این زمینه ایفا کنند.
اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌شود. به‌گونه‌ای که فرد به تدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می‌دهد. در واقع فشارهای ناشی از اشتغال ممتد ذهنی و جسمی (به‌خصوص ذهنی) نه‌تنها ممکن است با از دست رفتن نشاط و تعادل حیاتی فرد همراه باشد بلکه در مواقعی عامل مهمی برای بروز بسیاری از اختلالات روانی همچون روان‌رنجوری‌ها، افسردگی‌ها و نارسایی‌های جسمی محسوب می‌شود. در این شرایط برخورداری از یک برنامه جامع و پیش‌بینی فرصتی آزاد و فارغ از کار و بهره‌بردن از آن اولین و مهم‌ترین گام در پیشگیری از آسیب‌های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است.
فقدان حداقلی از اوقات فراغت در زندگی روزمره ولو ساعتی یا کمتر از آن باعث افزایش اضطراب یا فشار روانی شده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراکی را فراهم می‌آورد و فرد در تفکر مولد و خلاق با مشکل جدی مواجه می‌شود. به‌طور مسلم، فشار ذهنی و روانی ناشی از فعالیت‌ها و مشغله‌های مستمر و بی‌وقفه نه‌تنها موجب اختلال در بهداشت روانی فرد می‌شود بلکه قدرت فراگیری، ادراک مطالب و نگهداری ذهنی را به حداقل می‌رساند. اما در مورد اینکه آیا اوقات فراغت دانش‌آموزان فقط منحصر به تعطیلات تابستانی است، باید گفت درست است که به اصطلاح سه‌ماه تابستان و تعطیلات مدرسه بیشترین زمانی است که کودکان و نوجوانان فارغ از درس و تحصیل و آموزش رسمی هستند اما این به معنای تعطیلی تعلیم و تربیت نیست و نیازمند برنامه‌ریزی مفید از سوی والدین است. با این همه باید در نظر داشته باشیم که اگر این برنامه‌ریزی در بقیه روزهای سال نیز در نظر گرفته شود چه‌بسا مؤثرتر و مفید فایده خواهد بود. تحولات رشدی و روان‌شناختی کودکان و نوجوانان فقط منحصر به بخشی از روزهای سال نیست و آن‌ها همواره در حال رشد و یادگیری هستند و پرداختن به این مهم مختص به ایام تابستان نیست. مثلاً انجام فعالیت‌های ورزشی برای دانش‌آموزان تنها منحصر به تعطیلات تابستانی نیست و آنان باید در طول سال با انجام فعالیت‌های بدنی و فیزیکی از شور و نشاط ویژه سن خود برخوردار باشند.
یکی از راهکارهایی که می‌تواند علاوه بر کودکان و نوجوانان، به والدین آن‌ها در تعیین نحوه گذران اوقات فراغت کمک کند دریافت نظر خود آن‌هاست. اینکه از آن‌ها بپرسیم به چه چیزهایی علاقه‌مند هستند و یا اینکه چگونه برای اوقات فراغت خود برنامه‌ریزی می‌کنند. در واقع با این پرسش‌ها می‌توان دانش‌آموزان را به برنامه‌ریزی در مورد اوقات بیکاری و تعطیلات خود ترغیب کرد. این کار هم می‌تواند تأثیر مثبتی در ایجاد حس مسئولیت‌پذیری نسبت به امور خودشان در آن‌ها ایجاد کند و هم اینکه والدین را از تصمیم‌گیری تحمیلی و اجباری برای فرزندانشان دور سازد. در واقع ضرورت دارد تا خانواده‌ها نقشی راهنما و هدایتگر و نه تصمیم‌گیر مطلق در این زمینه ایفا کنند.