گرمازدگي عارضۀ رایج در روزهای داغ تابستان
بیتا مهدوی روزنامه نگار
گرمازدگی ناشی از مواجهه طولانی‌مدت با دمای بالا یا فعالیت بدنی در این دماست. گرما باعث عدم تعادل در مکانیسم‌های تنظیم دمایی بدن و تولید گرما به‌علت افزایش شدید حرارت محیط می‌شود. گرمازدگی جدی‌ترین نوع آسیب گرمایی است و درصورتی‌که دمای بدن به بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد برسد، آسیب شدیدتر می‌شود و خطر به‌جاماندن عوارض جدی یا مرگ افزایش می‌یابد. برای پیشگیری از بروز گرمازدگی در ساعات گرم روز از منزل خارج نشوید و در صورت ضرورت، از لباس‌های نخی خنک و روشن و وسایل محافظتی در برابر آفتاب مثل کلاه لبه‌دار استفاده کنید.
دکتر سهیلا جلالی، پزشک عمومی در مورد گرمازدگی به «آتیه‌نو» می‌گوید: «هرگونه اختلال در تنظيم درجه حرارت بدن از طریق عدم تعادل در تولید و دفع گرما، گرمازدگي ناميده مي‌شود. معمولاً گرمازدگي به دليل گرم‌شدن بيش از حد بدن، بر اثر فعاليت و يا قرارگرفتن طولاني‌مدت در معرض نور مستقيم خورشيد و در دماي بالاي هوا، اتفاق مي‌افتد. حمله گرمايي، خطرناك‌ترين درجه گرمازدگي است كه در نتيجه آن، درجه حرارت بدن تا 41 درجه سانتي‌گراد بالا مي‌رود و درصورتی‌که اقدامات اورژانسي به‌موقع انجام نشود، ممكن است بر اثر تبخير و ازدست‌دادن بيش از حد آب بدن، مغز، قلب، كليه‌ها و ماهيچه‌ها آسيب شديدي ببينند و در صورت تداوم اين حالت، فرد جان خود را از دست بدهد.»
او با بيان اينكه مركز تنظيم درجه حرارت بدن در هيپوتالاموس قرار دارد، می‌افزاید: «از عوامل مؤثر در افزايش توليد گرما در بدن، فعاليت‌هاي بدني و ورزشي، مصرف برخي داروها بدون تجويز پزشك و برخي بيماري‌هاي متابوليك و پركاري تيروئيد است. گرما و رطوبت زياد هوا، سبب تحريك پايانه‌هاي عصبي و انتقال پيام‌هاي عصبي به هيپوتالاموس مي‌شود. در بيماران قلبي - عروقي از دست دادن آب (هيدراتاسيون) سبب كاهش آب و املاح بدن و در نتيجه كاهش دفع گرماي بدن مي‌شود.»
علائم
این پزشک عمومی در مورد علائم گرمازدگي توضیح می‌دهد: «علائم ممکن است به‌طور ناگهانی یا با گذشت زمان، به‌خصوص با دوره‌های ورزش طولانی‌مدت ایجاد شود. نشانه‌های احتمالی گرمازدگی عبارت‌اند از تنفس عميق و تند، ضعف ناگهاني، تهوع و استفراغ، سردرد و سرگيجه و در نهايت كاهش سطح هوشياري و تشنج و كما. ازاین‌رو بهترين درمان براي شخص گرمازده، انتقال او به محيط امن و درآوردن لباس‌ها تاحدامکان و يا فروبردن او در آب است. در صورت عدم دسترسي به آب، توصيه مي‌شود ملحفه‌اي خيس به دور بيمار پيچيده شود و يا فرد در معرض باد كولر و پنكه قرار گيرد، به شرط آنكه بيمار دچار لرز نشود؛ چراكه لرز خود عاملي براي توليد گرماست.»
افراد در معرض خطر
او در مورد افراد در معرض خطر تأکید می‌کند: «برخی افراد بیشتر در معرض خطر گرمازدگی هستند. گرمازدگی بیشتر در نوزادان و کودکان معمول است. این حالت ممکن است زمانی که آن‌ها برای مدت طولانی در خارج از منزل و در آب‌و‌هوای گرم قرار می‌گیرند، اتفاق بیفتد. گرمازدگی حتی می‌تواند در عرض چند دقیقه رخ دهد. زمانی که دمای بدن، همراه با رطوبت بدن افزایش پیدا کند، خطرناک‌تر است. پوشاندن لباس‌های بیش از حد به کودکان نیز باعث افزایش درجه حرارت بدن می‌شود.»
دیگر گروه آسیب‌پذیر سالمندان هستند. به‌طور معمول زمانی‌که محتوای آب بدن کاهش می‌یابد، مغز با افزایش حس تشنگی و همچنین جذب بیشتر آب، سعی می‌کند مقدار آب بدن را در حد طبیعی حفظ کند. در سالمندان بخشی از قشر مغز که به حس تشنگی ارتباط دارد، با نوشیدن مقادیر اندکی آب غیرفعال می‌شود و این وضع موجب می‌شود تا فرد نوشیدن آب را متوقف کند، درحالی‌که بدنش به آب نیازمند است. ازاین‌رو سالمندان در معرض خطر قرار دارند. همین‌طور می‌توان به افرادی که اضافه‌وزن دارند، افرادی که به‌لحاظ جسمی دچار بیماری، به‌ویژه بیماری قلبی یا فشارخون بالا هستند، کسانی که از داروهای خاصی مثل داروهای افسردگی یا بی‌خوابی استفاده می‌کنند، افرادي كه مشغول انجام كارهاي سخت و زيان‌آور هستند يا در معرض هواي آزاد كار مي‌كنند و ورزشكاران اشاره کرد.
آسیب‌ها
دکتر جلالی در مورد آسیب‌های گرمازدگی می‌گوید: «آسيب‌هاي حاصل از گرما به‌تناسب شدت آن، به سه گروه تقسيم مي‌شود كه شامل گرمازدگي خفيف، متوسط و شديد است:
- گرمازدگي خفيف: اين حالت وقتي پيش مي‌آيد كه فردي به مدت طولاني در معرض حرارتي به نسبت بالا قرار گيرد كه علائم آن اغلب به‌صورت گرفتگي عضلاني، خستگي مفرط و گاهي سرگيجه و غش ظاهر می‌شود.
- گرمازدگي متوسط: اين حالت به دليل قرارگرفتن فرد در معرض گرماي زياد و فعاليت‌هاي شديد بدني در محيط مانند ملاحان، كشاورزان و آتش‌نشانان پيش مي‌آيد كه نشانه‌های آن به‌صورت سرگيجه و عدم هوشياري است و به دنبال آن، پوست رنگ‌پریده مي‌شود. ساير علائم هم به‌صورت تنفس سريع و سطحي، نبض ضعيف، ضعف و تعريق بدن است.
- گرمازدگي شديد: اين حالت بسيار خطرناك است و بيشتر در روزهاي گرم و مرطوب اتفاق مي‌افتد. علائم آن، قيافه گرمازده تب‌دار، پوست گرم‌وخشك، تنفس سطحي و نبض ضعيف است. در اين حالت درجه حرارت بدن افزايش مي‌يابد و كاهش هوشياري و احتمالاً اغما و تشنج پديد مي‌آيد. در اين مواقع بايد به بيمار مايعات خنك خورانده شود تا دماي بدن او به حد دماي طبيعي برسد. توجه داشته باشيد که باید تا پایين‌آمدن دماي بدن، مرطوب كردن ملحفه و بدن را ادامه داد و پس از انجام كمك‌هاي اوليه، فرد گرمازده را به مركز فوريت‌هاي پزشكي رساند.»
درمان
او در مورد درمان گرمازدگی بیان می‌کند: «راه‌های درمان گرمازدگی عبارت‌اند از:
- استراحت در محل خنک: ورود به یک ساختمان با تهویه مطبوع بهترین راه است، اما حداقل یک مکان سایه‌دار پیدا کنید یا در مقابل پنکه بنشینید. به پشت بخوابید و پاهای خود را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
- نوشیدن مایعات خنک: آب یا نوشیدنی‌های ورزشی بهترین انتخاب هستند. از مصرف نوشیدنی‌های داغ مانند چای یا قهوه بپرهیزید، زیرا کمبود آب بدن را به دنبال خواهند داشت.
- دوش آب سرد: دوش آب سرد یکی از بهترین روش‌های رفع گرمازدگی است. با استفاده از آن می‌توانید به راحتی دمای بدن خود را کاهش دهید و از شر این مسئله خلاص شوید. دوش آب سرد یا غوطه‌ور شدن در وان آب سرد به مدت ۱۵ الی ۲۰ دقیقه دمای بدن فرد را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهد.
- پوشیدن لباس‌های سبک: هرگونه لباس غیرضروری را کنار گذاشته و اطمینان حاصل کنید که لباس‌تان سبک و غیرچسبان است. اگر در عرض یک ساعت پس از استفاده از این اقدامات درمانی احساس بهبودی نکردید، سریعاً با پزشک تماس بگیرید.
دکتر سهیلا جلالی، پزشک عمومی در مورد گرمازدگی به «آتیه‌نو» می‌گوید: «هرگونه اختلال در تنظيم درجه حرارت بدن از طریق عدم تعادل در تولید و دفع گرما، گرمازدگي ناميده مي‌شود. معمولاً گرمازدگي به دليل گرم‌شدن بيش از حد بدن، بر اثر فعاليت و يا قرارگرفتن طولاني‌مدت در معرض نور مستقيم خورشيد و در دماي بالاي هوا، اتفاق مي‌افتد. حمله گرمايي، خطرناك‌ترين درجه گرمازدگي است كه در نتيجه آن، درجه حرارت بدن تا 41 درجه سانتي‌گراد بالا مي‌رود و درصورتی‌که اقدامات اورژانسي به‌موقع انجام نشود، ممكن است بر اثر تبخير و ازدست‌دادن بيش از حد آب بدن، مغز، قلب، كليه‌ها و ماهيچه‌ها آسيب شديدي ببينند و در صورت تداوم اين حالت، فرد جان خود را از دست بدهد.»
او با بيان اينكه مركز تنظيم درجه حرارت بدن در هيپوتالاموس قرار دارد، می‌افزاید: «از عوامل مؤثر در افزايش توليد گرما در بدن، فعاليت‌هاي بدني و ورزشي، مصرف برخي داروها بدون تجويز پزشك و برخي بيماري‌هاي متابوليك و پركاري تيروئيد است. گرما و رطوبت زياد هوا، سبب تحريك پايانه‌هاي عصبي و انتقال پيام‌هاي عصبي به هيپوتالاموس مي‌شود. در بيماران قلبي - عروقي از دست دادن آب (هيدراتاسيون) سبب كاهش آب و املاح بدن و در نتيجه كاهش دفع گرماي بدن مي‌شود.»
علائم
این پزشک عمومی در مورد علائم گرمازدگي توضیح می‌دهد: «علائم ممکن است به‌طور ناگهانی یا با گذشت زمان، به‌خصوص با دوره‌های ورزش طولانی‌مدت ایجاد شود. نشانه‌های احتمالی گرمازدگی عبارت‌اند از تنفس عميق و تند، ضعف ناگهاني، تهوع و استفراغ، سردرد و سرگيجه و در نهايت كاهش سطح هوشياري و تشنج و كما. ازاین‌رو بهترين درمان براي شخص گرمازده، انتقال او به محيط امن و درآوردن لباس‌ها تاحدامکان و يا فروبردن او در آب است. در صورت عدم دسترسي به آب، توصيه مي‌شود ملحفه‌اي خيس به دور بيمار پيچيده شود و يا فرد در معرض باد كولر و پنكه قرار گيرد، به شرط آنكه بيمار دچار لرز نشود؛ چراكه لرز خود عاملي براي توليد گرماست.»
افراد در معرض خطر
او در مورد افراد در معرض خطر تأکید می‌کند: «برخی افراد بیشتر در معرض خطر گرمازدگی هستند. گرمازدگی بیشتر در نوزادان و کودکان معمول است. این حالت ممکن است زمانی که آن‌ها برای مدت طولانی در خارج از منزل و در آب‌و‌هوای گرم قرار می‌گیرند، اتفاق بیفتد. گرمازدگی حتی می‌تواند در عرض چند دقیقه رخ دهد. زمانی که دمای بدن، همراه با رطوبت بدن افزایش پیدا کند، خطرناک‌تر است. پوشاندن لباس‌های بیش از حد به کودکان نیز باعث افزایش درجه حرارت بدن می‌شود.»
دیگر گروه آسیب‌پذیر سالمندان هستند. به‌طور معمول زمانی‌که محتوای آب بدن کاهش می‌یابد، مغز با افزایش حس تشنگی و همچنین جذب بیشتر آب، سعی می‌کند مقدار آب بدن را در حد طبیعی حفظ کند. در سالمندان بخشی از قشر مغز که به حس تشنگی ارتباط دارد، با نوشیدن مقادیر اندکی آب غیرفعال می‌شود و این وضع موجب می‌شود تا فرد نوشیدن آب را متوقف کند، درحالی‌که بدنش به آب نیازمند است. ازاین‌رو سالمندان در معرض خطر قرار دارند. همین‌طور می‌توان به افرادی که اضافه‌وزن دارند، افرادی که به‌لحاظ جسمی دچار بیماری، به‌ویژه بیماری قلبی یا فشارخون بالا هستند، کسانی که از داروهای خاصی مثل داروهای افسردگی یا بی‌خوابی استفاده می‌کنند، افرادي كه مشغول انجام كارهاي سخت و زيان‌آور هستند يا در معرض هواي آزاد كار مي‌كنند و ورزشكاران اشاره کرد.
آسیب‌ها
دکتر جلالی در مورد آسیب‌های گرمازدگی می‌گوید: «آسيب‌هاي حاصل از گرما به‌تناسب شدت آن، به سه گروه تقسيم مي‌شود كه شامل گرمازدگي خفيف، متوسط و شديد است:
- گرمازدگي خفيف: اين حالت وقتي پيش مي‌آيد كه فردي به مدت طولاني در معرض حرارتي به نسبت بالا قرار گيرد كه علائم آن اغلب به‌صورت گرفتگي عضلاني، خستگي مفرط و گاهي سرگيجه و غش ظاهر می‌شود.
- گرمازدگي متوسط: اين حالت به دليل قرارگرفتن فرد در معرض گرماي زياد و فعاليت‌هاي شديد بدني در محيط مانند ملاحان، كشاورزان و آتش‌نشانان پيش مي‌آيد كه نشانه‌های آن به‌صورت سرگيجه و عدم هوشياري است و به دنبال آن، پوست رنگ‌پریده مي‌شود. ساير علائم هم به‌صورت تنفس سريع و سطحي، نبض ضعيف، ضعف و تعريق بدن است.
- گرمازدگي شديد: اين حالت بسيار خطرناك است و بيشتر در روزهاي گرم و مرطوب اتفاق مي‌افتد. علائم آن، قيافه گرمازده تب‌دار، پوست گرم‌وخشك، تنفس سطحي و نبض ضعيف است. در اين حالت درجه حرارت بدن افزايش مي‌يابد و كاهش هوشياري و احتمالاً اغما و تشنج پديد مي‌آيد. در اين مواقع بايد به بيمار مايعات خنك خورانده شود تا دماي بدن او به حد دماي طبيعي برسد. توجه داشته باشيد که باید تا پایين‌آمدن دماي بدن، مرطوب كردن ملحفه و بدن را ادامه داد و پس از انجام كمك‌هاي اوليه، فرد گرمازده را به مركز فوريت‌هاي پزشكي رساند.»
درمان
او در مورد درمان گرمازدگی بیان می‌کند: «راه‌های درمان گرمازدگی عبارت‌اند از:
- استراحت در محل خنک: ورود به یک ساختمان با تهویه مطبوع بهترین راه است، اما حداقل یک مکان سایه‌دار پیدا کنید یا در مقابل پنکه بنشینید. به پشت بخوابید و پاهای خود را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
- نوشیدن مایعات خنک: آب یا نوشیدنی‌های ورزشی بهترین انتخاب هستند. از مصرف نوشیدنی‌های داغ مانند چای یا قهوه بپرهیزید، زیرا کمبود آب بدن را به دنبال خواهند داشت.
- دوش آب سرد: دوش آب سرد یکی از بهترین روش‌های رفع گرمازدگی است. با استفاده از آن می‌توانید به راحتی دمای بدن خود را کاهش دهید و از شر این مسئله خلاص شوید. دوش آب سرد یا غوطه‌ور شدن در وان آب سرد به مدت ۱۵ الی ۲۰ دقیقه دمای بدن فرد را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهد.
- پوشیدن لباس‌های سبک: هرگونه لباس غیرضروری را کنار گذاشته و اطمینان حاصل کنید که لباس‌تان سبک و غیرچسبان است. اگر در عرض یک ساعت پس از استفاده از این اقدامات درمانی احساس بهبودی نکردید، سریعاً با پزشک تماس بگیرید.