از تشویق تا مجازات
راهکارهای کاهش مشاغل غیررسمی در جهان
اشتغال غیررسمی که از دریچة مشاغل فاقد قراردادهای رسمی، حمایت اجتماعی و امنیت شغلی نمایان می‌شود، چالش مهمی در بسیاری از جوامع است. شیوع مشاغل غیررسمی در کشورهای مختلف، اشکال متفاوتی دارد و اغلب توسط عوامل اقتصادی، اجتماعی و نظارتی هدایت می‌شود. در کشورهای درحال‌توسعه همچون ایران، مشاغل غیررسمی اساساً به این دلیل مضر هستند که از حمایت‌ها و مزایای ضروری که اشتغال رسمی فراهم می‌کند، برخوردار نیستند. کارگران بخش غیررسمی اغلب شرایط کاری بد، دستمزدهای پایین و ساعات طولانی بدون دسترسی به تأمین‌اجتماعی، مراقبت‌های بهداشتی یا طرح‌های بازنشستگی را تحمل می‌کنند. این امر آنها را در برابر شوک‌های اقتصادی و بحران‌های بهداشتی آسیب‌پذیر می‌کند که می‌تواند عامل تشدید فقر و نابرابری باشد. علاوه بر این، رواج اشتغال غیررسمی رشد اقتصادی را خفه می‌کند؛ زیرا منجر به کاهش تولید می‌شود. کسبوکارهای غیررسمی اغلب با حداقل سرمایه‌گذاری و نوآوری کار می‌کنند که این امر مانع توسعة کلی اقتصادی و کاهش درآمد مالیاتی موردنیاز برای خدمات عمومی و بهبود زیرساخت‌هاست.
این در حالی است که اقدامات اجباری و برخوردهای قهری که گاهی در خصوص دست‌فروشان یا کولبران شاهد آن هستیم، برای حذف اشتغال غیررسمی راه‌حل مناسبی نیست. این کار می‌تواند منجر به پیامدهای منفی ناخواسته مانند افزایش بیکاری و بی‌ثباتی اقتصادی شود. بسیاری از افراد و کسبوکارهای کوچک در بخش غیررسمی به‌دلیل کمبود فرصت در بخش رسمی و از سر ناچاری به این فعالیت‌ها مشغول شده‌اند. اجبار به انطباق فوری با مقررات رسمی بدون ارائه اقدامات حمایتی، این کارگران و مشاغل را بیشتر دچار فقر و در برابر بحران‌های روانی آسیب‌پذیر می‌کند. در عوض، رویکرد مؤثرتر شامل ایجاد یک محیط توانمند است که رسمی‌شدن را از طریق مشوق‌ها، سیستم‌های پشتیبانی و ادغام تدریجی به وجود می‌آورد.
علل افزایش اشتغال غیررسمی
اما دربارة اینکه دلایل افزایش این شکل از اشتغال چیست و چه راهکارهایی برای کاهش آن وجود دارد، می‌توان به مواردی چند اشاره کرد:
ساختار اقتصادی
در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، بخش رسمی توسعه‌نیافته است و فرصت‌های محدودی را برای اشتغال رسمی فراهم می‌کند. بخش غیررسمی اغلب به‌عنوان یک شبکة امن برای کسانی عمل می‌کند که قادر به یافتن شغل رسمی نیستند. همچنین اقتصادهایی که علاوه بر تولید صنعتی به‌شدت به کشاورزی متکی هستند، در بیشتر موارد سطوح بالایی از اشتغال غیررسمی را تجربه می‌کنند. مشاغل کشاورزی معمولاً فصلی، کم‌درآمد و فاقد قراردادهای رسمی هستند.
محیط نظارتی
سطوح بالای بوروکراسی و هزینه‌های انطباق با مقررات، می‌تواند کسب‌وکارها را از رسمی‌کردن فعالیت‌هایشان منصرف کند. همچنین اجرای ضعیف قوانین و مقررات کار، باعث شکوفایی اشتغال غیررسمی می‌شود. به همین دلیل تقویت مکانیسم‌های بازرسی کار بسیار مهم است.
عوامل اجتماعی و فرهنگی
در پاره‌ای موارد، نیروی کار با سطح تحصیلات و مهارت‌های پایین، ممکن است تأمین شغل رسمی را چالش‌برانگیز بداند. سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش و آموزش حرفه‌ای می‌تواند این مشکل را برطرف کند. این در حالی است که در برخی جوامع، اشتغال غیررسمی از نظر فرهنگی پذیرفته شده و رواج یافته است. تغییر نگرش فرهنگی از طریق کمپین‌های آگاهی‌بخشی مؤثر خواهد بود.
فشارهای اقتصادی
رشد نرخ بیکاری می‌تواند افراد را به سمت مشاغل غیررسمی به‌عنوان راهکاری برای بقا سوق دهد. در این زمینه، اجرای سیاست‌های اقتصادی که ایجاد شغل در بخش رسمی را تحریک می‌کند، ضروری است. همچنین نابرابری‌های درآمدی قابل‌توجه، افراد را به کارهای غیررسمی برای تکمیل درآمد خود تشویق می‌کند.
راهکارهای کاهش اشتغال غیررسمی
از طرف دیگر، راه‌حل‌هایی برای کاهش اشتغال غیررسمی وجود دارد که اقتصادهای روبه‌رشد برای کاهش اشتغال غیررسمی از آنها استفاده می‌کنند. این راهکارها را می‌توان چنین برشمرد:
رسمی‌سازی مشاغل
بسیاری از کشورها با تسهیل فرایندهای ثبت کسب‌و‌کار، رسمی‌شدن مشاغل غیررسمی را آسان‌تر کرده‌اند. این شامل کاهش کاغذبازی، کاهش هزینه‌های ثبت‌نام و ارائة گزینه‌های ثبت‌نام آنلاین است. مشوق‌های مالیاتی، دسترسی به اعتبار و سایر مزایا می‌تواند مشوق کسبوکارهای غیررسمی در گذار به بخش رسمی باشد. به‌عنوان‌مثال، برنامة Simples Nacional برزیل جمع‌آوری مالیات را برای مشاغل کوچک تسهیل می‌کند.
تقویت نهادهای بازار کار
افزایش ظرفیت و دسترسی سازمان‌های بازرسی کار، انطباق بهتر با قوانین کار را تضمین می‌کند. این شامل آموزش بازرسان و افزایش دفعات بازرسی است. همچنین حصول اطمینان از اجرای مؤثر قوانین حداقل دستمزد می‌تواند با جذاب‌تر کردن مشاغل رسمی، از اشتغال غیررسمی جلوگیری به‌عمل آورد.
افزایش حمایت اجتماعی
تعمیم مزایای تأمین‌اجتماعی به کارگران غیررسمی می‌تواند امنیت بیشتری برای آنها ایجاد کند و انگیزة اشتغال رسمی را افزایش دهد. کشورهایی مانند هند، طرح‌هایی را برای تأمین امنیت اجتماعی کارگران غیررسمی ارائه کرده‌اند. درعین‌حال اجرای طرح‌های بیمة درمانی مقرون‌به‌صرفه برای کارگران غیررسمی می‌تواند آسیب‌پذیری آنها را کاهش دهد و رسمی‌شدن را رواج دهد.
سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش
بهبود دسترسی به آموزش باکیفیت، کارگران را به مهارت‌های موردنیاز برای استخدام رسمی مجهز می‌کند. این شامل آموزش عمومی و آموزش حرفه‌ای است. ارائة برنامه‌های آموزش حرفه‌ای هدفمند، به کارگران کمک می‌کند تا استخدام رسمی را جایگزین شغل غیررسمی کنند. کشورهایی مانند آلمان دارای سیستم‌های آموزشی دوگانة موفقی هستند که یادگیری در کلاس را با آموزش در حین کار ترکیب می‌کند.
ترویج رشد اقتصادی فراگیر
اجرای سیاست‌های مروّج ایجاد شغل در بخش رسمی، بسیار مهم است. این شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط SME و تقویت نوآوری می‌شود. ارائة دسترسی به تأمین مالی خُرد و حمایت از کارآفرینی، می‌تواند این امکان را برای کارگران غیررسمی به وجود آورد تا کسبوکارهای رسمی خود را راه‌اندازی کنند.
کمپین‌های آگاهی عمومی
آموزش مردم در مورد مزایا و معایب اشتغال غیررسمی در تغییر نگرش‌های اجتماعی مؤثر واقع می‌شود. این شامل برجسته‌کردن داستان‌هایی است که نشان دهد مشاغل رسمی، مزایایی بیش از مشاغل غیررسمی دارند. اطلاع‌رسانی به کارگران در مورد حقوق و نحوة مطالبة آن، می‌تواند افراد را برای جست‌وجوی شغل رسمی و درخواست شرایط کاری بهتر توانمند سازد.
نمونه‌هایی از استراتژی‌های موفق
در اینجا به تجربة چند کشور در زمینة کاهش اشتغال کارگران در مشاغل غیررسمی اشاره خواهیم کرد. اقداماتی که با هدف رشد اقتصادی و حمایت از نیروی کار انجام‌شده و اهداف بلندمدتی را مدنظر قرار داده است.
برزیل
برنامة Simples Nacional برزیل در تشویق کسبوکارهای کوچک برای رسمی‌کردن کار، با ساده‌کردن رویه‌های مالیاتی و کاهش بار مالیاتی موفق بوده و منجر به افزایش قابل‌توجه مشاغل رسمی و درآمدهای مالیاتی شده است.
آلمان
سیستم آموزش دوگانة آلمان که آموزش حرفه‌ای را با یادگیری کلاسی ترکیب می‌کند، در کاهش بیکاری جوانان و تضمین نیروی کار ماهر بسیار اثربخش بوده است. این سیستم مسیر روشنی را از آموزش تا اشتغال رسمی فراهم می‌کند.
هند
طرح «پرادان مانتری یوگی» هند به کارگران غیررسمی، پوشش بازنشستگی می‌دهد و تضمین می‌کند که در دوران سالمندی از امنیت مالی برخوردار می‌شوند. علاوه بر این، برنامة حمایت مالی هند «جان دان یوجانا» به ورود میلیون‌ها کارگر غیررسمی به سیستم بانکی کمک کرده است.
آفریقای جنوبی
آفریقای جنوبی یک سیاست جامع بازار کار را اجرا کرده که بازرسی کار، اقدامات حمایت اجتماعی و حمایت از مشاغل کوچک را دربر می‌گیرد. این تلاش‌ها به کاهش تدریجی اشتغال غیررسمی کمک کرده است. در مجموع کاهش اشتغال غیررسمی، چالشی پیچیده و نیازمند رویکردی چندوجهی است. عوامل اقتصادی، نظارتی و اجتماعی همگی در ایجاد اشتغال غیررسمی نقش دارند و رسیدگی به این موارد نیازمند تلاش‌های هماهنگ دولت‌ها، مشاغل و جامعة مدنی است. ساده‌سازی ثبت کسب‌و‌کار، تقویت نهادهای بازار کار، گسترش حمایت اجتماعی، سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش، ترویج رشد اقتصادی فراگیر و افزایش آگاهی عمومی از راهبردهای کارآمد در این زمینه به شمار می‌رود.
نمونه‌های موفق از کشورهایی مانند برزیل، آلمان، هند و آفریقای جنوبی درس‌های ارزشمندی در مورد چگونگی مقابله با این موضوع ارائه می‌دهد. در نهایت، کاهش اشتغال غیررسمی فقط به‌خاطر رشد اقتصادی نیست، بلکه به‌منظور تضمین عدالت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی کارگران در سراسر جهان است.
این در حالی است که اقدامات اجباری و برخوردهای قهری که گاهی در خصوص دست‌فروشان یا کولبران شاهد آن هستیم، برای حذف اشتغال غیررسمی راه‌حل مناسبی نیست. این کار می‌تواند منجر به پیامدهای منفی ناخواسته مانند افزایش بیکاری و بی‌ثباتی اقتصادی شود. بسیاری از افراد و کسبوکارهای کوچک در بخش غیررسمی به‌دلیل کمبود فرصت در بخش رسمی و از سر ناچاری به این فعالیت‌ها مشغول شده‌اند. اجبار به انطباق فوری با مقررات رسمی بدون ارائه اقدامات حمایتی، این کارگران و مشاغل را بیشتر دچار فقر و در برابر بحران‌های روانی آسیب‌پذیر می‌کند. در عوض، رویکرد مؤثرتر شامل ایجاد یک محیط توانمند است که رسمی‌شدن را از طریق مشوق‌ها، سیستم‌های پشتیبانی و ادغام تدریجی به وجود می‌آورد.
علل افزایش اشتغال غیررسمی
اما دربارة اینکه دلایل افزایش این شکل از اشتغال چیست و چه راهکارهایی برای کاهش آن وجود دارد، می‌توان به مواردی چند اشاره کرد:
ساختار اقتصادی
در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، بخش رسمی توسعه‌نیافته است و فرصت‌های محدودی را برای اشتغال رسمی فراهم می‌کند. بخش غیررسمی اغلب به‌عنوان یک شبکة امن برای کسانی عمل می‌کند که قادر به یافتن شغل رسمی نیستند. همچنین اقتصادهایی که علاوه بر تولید صنعتی به‌شدت به کشاورزی متکی هستند، در بیشتر موارد سطوح بالایی از اشتغال غیررسمی را تجربه می‌کنند. مشاغل کشاورزی معمولاً فصلی، کم‌درآمد و فاقد قراردادهای رسمی هستند.
محیط نظارتی
سطوح بالای بوروکراسی و هزینه‌های انطباق با مقررات، می‌تواند کسب‌وکارها را از رسمی‌کردن فعالیت‌هایشان منصرف کند. همچنین اجرای ضعیف قوانین و مقررات کار، باعث شکوفایی اشتغال غیررسمی می‌شود. به همین دلیل تقویت مکانیسم‌های بازرسی کار بسیار مهم است.
عوامل اجتماعی و فرهنگی
در پاره‌ای موارد، نیروی کار با سطح تحصیلات و مهارت‌های پایین، ممکن است تأمین شغل رسمی را چالش‌برانگیز بداند. سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش و آموزش حرفه‌ای می‌تواند این مشکل را برطرف کند. این در حالی است که در برخی جوامع، اشتغال غیررسمی از نظر فرهنگی پذیرفته شده و رواج یافته است. تغییر نگرش فرهنگی از طریق کمپین‌های آگاهی‌بخشی مؤثر خواهد بود.
فشارهای اقتصادی
رشد نرخ بیکاری می‌تواند افراد را به سمت مشاغل غیررسمی به‌عنوان راهکاری برای بقا سوق دهد. در این زمینه، اجرای سیاست‌های اقتصادی که ایجاد شغل در بخش رسمی را تحریک می‌کند، ضروری است. همچنین نابرابری‌های درآمدی قابل‌توجه، افراد را به کارهای غیررسمی برای تکمیل درآمد خود تشویق می‌کند.
راهکارهای کاهش اشتغال غیررسمی
از طرف دیگر، راه‌حل‌هایی برای کاهش اشتغال غیررسمی وجود دارد که اقتصادهای روبه‌رشد برای کاهش اشتغال غیررسمی از آنها استفاده می‌کنند. این راهکارها را می‌توان چنین برشمرد:
رسمی‌سازی مشاغل
بسیاری از کشورها با تسهیل فرایندهای ثبت کسب‌و‌کار، رسمی‌شدن مشاغل غیررسمی را آسان‌تر کرده‌اند. این شامل کاهش کاغذبازی، کاهش هزینه‌های ثبت‌نام و ارائة گزینه‌های ثبت‌نام آنلاین است. مشوق‌های مالیاتی، دسترسی به اعتبار و سایر مزایا می‌تواند مشوق کسبوکارهای غیررسمی در گذار به بخش رسمی باشد. به‌عنوان‌مثال، برنامة Simples Nacional برزیل جمع‌آوری مالیات را برای مشاغل کوچک تسهیل می‌کند.
تقویت نهادهای بازار کار
افزایش ظرفیت و دسترسی سازمان‌های بازرسی کار، انطباق بهتر با قوانین کار را تضمین می‌کند. این شامل آموزش بازرسان و افزایش دفعات بازرسی است. همچنین حصول اطمینان از اجرای مؤثر قوانین حداقل دستمزد می‌تواند با جذاب‌تر کردن مشاغل رسمی، از اشتغال غیررسمی جلوگیری به‌عمل آورد.
افزایش حمایت اجتماعی
تعمیم مزایای تأمین‌اجتماعی به کارگران غیررسمی می‌تواند امنیت بیشتری برای آنها ایجاد کند و انگیزة اشتغال رسمی را افزایش دهد. کشورهایی مانند هند، طرح‌هایی را برای تأمین امنیت اجتماعی کارگران غیررسمی ارائه کرده‌اند. درعین‌حال اجرای طرح‌های بیمة درمانی مقرون‌به‌صرفه برای کارگران غیررسمی می‌تواند آسیب‌پذیری آنها را کاهش دهد و رسمی‌شدن را رواج دهد.
سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش
بهبود دسترسی به آموزش باکیفیت، کارگران را به مهارت‌های موردنیاز برای استخدام رسمی مجهز می‌کند. این شامل آموزش عمومی و آموزش حرفه‌ای است. ارائة برنامه‌های آموزش حرفه‌ای هدفمند، به کارگران کمک می‌کند تا استخدام رسمی را جایگزین شغل غیررسمی کنند. کشورهایی مانند آلمان دارای سیستم‌های آموزشی دوگانة موفقی هستند که یادگیری در کلاس را با آموزش در حین کار ترکیب می‌کند.
ترویج رشد اقتصادی فراگیر
اجرای سیاست‌های مروّج ایجاد شغل در بخش رسمی، بسیار مهم است. این شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط SME و تقویت نوآوری می‌شود. ارائة دسترسی به تأمین مالی خُرد و حمایت از کارآفرینی، می‌تواند این امکان را برای کارگران غیررسمی به وجود آورد تا کسبوکارهای رسمی خود را راه‌اندازی کنند.
کمپین‌های آگاهی عمومی
آموزش مردم در مورد مزایا و معایب اشتغال غیررسمی در تغییر نگرش‌های اجتماعی مؤثر واقع می‌شود. این شامل برجسته‌کردن داستان‌هایی است که نشان دهد مشاغل رسمی، مزایایی بیش از مشاغل غیررسمی دارند. اطلاع‌رسانی به کارگران در مورد حقوق و نحوة مطالبة آن، می‌تواند افراد را برای جست‌وجوی شغل رسمی و درخواست شرایط کاری بهتر توانمند سازد.
نمونه‌هایی از استراتژی‌های موفق
در اینجا به تجربة چند کشور در زمینة کاهش اشتغال کارگران در مشاغل غیررسمی اشاره خواهیم کرد. اقداماتی که با هدف رشد اقتصادی و حمایت از نیروی کار انجام‌شده و اهداف بلندمدتی را مدنظر قرار داده است.
برزیل
برنامة Simples Nacional برزیل در تشویق کسبوکارهای کوچک برای رسمی‌کردن کار، با ساده‌کردن رویه‌های مالیاتی و کاهش بار مالیاتی موفق بوده و منجر به افزایش قابل‌توجه مشاغل رسمی و درآمدهای مالیاتی شده است.
آلمان
سیستم آموزش دوگانة آلمان که آموزش حرفه‌ای را با یادگیری کلاسی ترکیب می‌کند، در کاهش بیکاری جوانان و تضمین نیروی کار ماهر بسیار اثربخش بوده است. این سیستم مسیر روشنی را از آموزش تا اشتغال رسمی فراهم می‌کند.
هند
طرح «پرادان مانتری یوگی» هند به کارگران غیررسمی، پوشش بازنشستگی می‌دهد و تضمین می‌کند که در دوران سالمندی از امنیت مالی برخوردار می‌شوند. علاوه بر این، برنامة حمایت مالی هند «جان دان یوجانا» به ورود میلیون‌ها کارگر غیررسمی به سیستم بانکی کمک کرده است.
آفریقای جنوبی
آفریقای جنوبی یک سیاست جامع بازار کار را اجرا کرده که بازرسی کار، اقدامات حمایت اجتماعی و حمایت از مشاغل کوچک را دربر می‌گیرد. این تلاش‌ها به کاهش تدریجی اشتغال غیررسمی کمک کرده است. در مجموع کاهش اشتغال غیررسمی، چالشی پیچیده و نیازمند رویکردی چندوجهی است. عوامل اقتصادی، نظارتی و اجتماعی همگی در ایجاد اشتغال غیررسمی نقش دارند و رسیدگی به این موارد نیازمند تلاش‌های هماهنگ دولت‌ها، مشاغل و جامعة مدنی است. ساده‌سازی ثبت کسب‌و‌کار، تقویت نهادهای بازار کار، گسترش حمایت اجتماعی، سرمایه‌گذاری در آموزش‌وپرورش، ترویج رشد اقتصادی فراگیر و افزایش آگاهی عمومی از راهبردهای کارآمد در این زمینه به شمار می‌رود.
نمونه‌های موفق از کشورهایی مانند برزیل، آلمان، هند و آفریقای جنوبی درس‌های ارزشمندی در مورد چگونگی مقابله با این موضوع ارائه می‌دهد. در نهایت، کاهش اشتغال غیررسمی فقط به‌خاطر رشد اقتصادی نیست، بلکه به‌منظور تضمین عدالت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی کارگران در سراسر جهان است.