به مناسبت روز ملی ادبیات کودک و نوجوان
نقش مطالعه در رشد نسل آینده
لازمه برخورداری از زندگی سالم جلوگیری از بروز مشکلات روانی و تقویت توانایی‌های فردی است. در این میان شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان در سنین مختلف و فراهم ساختن امکانات لازم برای پاسخگویی به آن‌ها، از مانع بروز مشکلات روانی در کودکی و بزرگسالی می‌شود. استفاده از ادبیات کودکان و نوجوانان یکی از راه‌های درمانی مشهور است. می‌توان به کمک این شیوه درمانی به شناخت فرد از خود و توانمندی‌ها درونی به‌منظور پاسخگویی به نیازهای گوناگون او بهره جست. موضوعی که مهدی لشگری، مدرس دانشگاه و روانشناس بالینی به مناسبت روز ملی ادبیات کودک و نوجوان در گفت‌وگو با «آتیه‌نو» به آن می‌پردازد. او می‌گوید: «شناخت نیازها و آگاهی از کتاب‌های مناسب پاسخ‌دهنده به نیازها در رشد متعادل و مناسب کودکان و نوجوانان مؤثر واقع می‌شوند.» در ادامه گفت‌وگو با این مدرس دانشگاه را می‌خوانید.
مهین داوری روزنامه نگار
تأثیر ادبیات و کتاب بر رشد کودکان و نوجوانان چیست؟
ادبیات یعنی مجموعه جذابی از نمایش، داستان، شعر و... برای کودکان خواندنی است. به همین خاطر می‌تواند برای آن‌ها جذاب باشد تا به خوبی با آن ارتباط برقرار کنند و از آن لذت ببرند. ادبیات نه‌تنها بسیاری مسائل را به کودکان آموزش می‌دهد، بلکه امکان سفر آن‌ها را به دنیای ناشناخته‌ها فراهم می‌کند. بنابراین در سایه ظرفیت‌های ادبیات، کودکان می‌توانند تخیلات خود را بازسازی کنند و با شکل‌دهی رویاهای خود، با آن زندگی کنند. کتاب باید بتواند برای کودک و نوجوان امکان همانندسازی را فراهم سازد تا به شناخت ارزش‌ها، درک درست، آرامش و امید دست یابد.
اثرگذاری روانی ادبیات و کتاب به چه عواملی بستگی دارد؟
شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان شرط اولیه اثرگذاری است؛ چراکه کتاب نقش عمده‌ای در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات آنان دارد. کودکان دارای نیازهای متعدد اجتماعی، مذهبی، عاطفی، ارتباط با طبیعت، دانستن و ارضای حس‌کنجکاوی و شناخت استعدادها و توانایی‌ها هستند. آن‌ها با خواندن کتاب‌های مناسب وجوه مشترکی بین احساسات، توانمندی‌ها یا مشکلات خود و شخصیت‌های داستان می‌یابند. در چنین شرایطی، با کسب شناخت بهتر نسبت به آن حالات، زمینه گفت‌وگو آسان‌تر شده و در صورت بروز مشکل بهتر می‌توانند برای حل آن چاره‌جویی کنند.
به‌طور خاص، مطالعه داستان چه تأثیر روانی بر کودکان می‌گذارد؟
تعامل با شخصیت یا شخصیت‌های داستان به شناخت کودک از خودش کمک می‌کند. بعضاً کودکان با خواندن داستان‌ها به برخی ویژگی‌های خاص شخصیتی خود مانند خجالتی‌بودن، کم‌حرفی یا پرحرفی پی می‌برند. حتی گاهی داستان این امکان را فراهم می‌آورد که کودک با درک مناسب‌تر از پیچیدگی رفتار و فکر افراد، ارتباط این رفتارها را با ویژگی‌های شخصیتی کسب کند و در نهایت این موضوع در سلامت فکری کودکان مؤثر خواهد بود.
آیا پژوهش‌هایی وجود دارد که بر تأثیر ابعاد جسمی و روانی کتاب بر کودکان صحه بگذارد؟
در رابطه با اثرات مطالعه داستان و سایر کتاب‌ها بر کودکان، تعدادی از پژوهشگران و صاحبنظران تحقیقاتی داشته و به نتایج جالب‌توجهی دست پیدا کرده‌اند. «هِیز» و «آمر» پژوهشی روی ۲۷ دانش‌آموز در بازه سنی بین 7 تا 16سال که داستانی با موضوع مقابله بر مشکل را مطالعه کردند انجام دادند. نتایج پژوهش فوق نشان داد که این دانش‌آموزان پس از مطالعه، بهتر توانستند بیماری دیابت خود را کنترل کنند.
«مازلو» می‌گوید منشأ رفتارهای آدمی چند‌گانه و به نوعی ناشی از مجموعه نیازها و محرک‌های بیرونی است. مثلاً اطلاعات و تجربه‌هایی که باید به افراد منتقل شود ازجمله این محرک‌ها هستند. بنابراین مطالعه داستان‌های مناسب موجب انتقال اطلاعات و تجربه‌ها به‌طور غیر‌مستقیم می‌شود. داستان با شناختی که در فرد، نسبت به شخصیت خود و دیگران شکل می‌دهد، بینش، ارزش‌ها و رفتارهای او را متحول می‌سازد. به نیازهای فیزیولوژیک، احساس امنیت، عشق و محبت، احترام و عزت نفس و خودشکوفایی مطرح‌شده توسط مازلو نیز می‌توان با اطلاعات به‌دست‌آمده از طریق داستان‌ها و دیگر کتاب‌های کودکان، پاسخ داد.
انواع نیازهای کودکان و نوجوانان کدام‌اند؟
نیاز عاطفی در کودکان بسیار محسوس و آشکار است. استفاده از کتاب‌های با رنگ‌وبوی عاطفی می‌تواند در ارضای این نیاز و چشاندن طعم محبت و بخشیدن به آن‌ها مؤثر باشد. کتاب‌هایی که رابطه نزدیک حیوان و انسان و انسان‌ها را نسبت به هم نشان می‌دهند، در این زمینه قابل‌توجه هستند. بعضاً کودکان از طریق همانندسازی با شخصیت‌های داستان خود را در گرفتاری‌ها و چالش‌های زندگی تنها تصور نمی‌کنند. این موضوع تأثیر بسزایی در آرامش و رهایی از اضطراب دارد. حسی که در کودکان و نوجوانان به‌واسطه محبت کردن یا محبت دیدن ایجاد می‌شود، به ساختن پایه‌های محکم در شخصیت آن‌ها کمک می‌کند.
نیاز اجتماعی یکی دیگر از نیازهای کودکان است. در تعامل و ارتباط با بزرگسالان، افراد بیگانه، همسالان، والدین و معلم مهارت و توانمندی بچه‌ها بیشتر می‌شود تا بتوانند بسیاری از نیازها و مشکلات خود را در زندگی برطرف کنند. مطالعه کتاب‌هایی که توانایی برقراری ارتباط با دیگران را در افراد به‌ویژه کودکان تقویت کند، از عوامل اثرگذار در ساختن زندگی سالم جمعی و توانایی ارتباط با دیگران به حساب می‌آید.
کودکان به «دانستن» نیاز دارند که حس کنجکاوی خود را ارضا کنند. کتاب‌های علمی با موضوعات مختلف و متناسب با ویژگی‌های سنی و علاقه، می‌تواند پاسخگوی بسیاری از کنجکاوی‌های کودکان و نوجوانان درباره پدیده‌ها و علت و معلول‌های جهان هستی باشد. کتاب‌های علمی به زبان ساده همراه با مصادیق و مثال‌های قابل‌درک از مناسب‌ترین ابزار ارضا و تقویت حس کنجکاوی کودکان به‌شمار می‌آیند.
با پاسخ درست به نیاز مذهبی کودکان شناساندن روش زندگی مناسب به آن‌ها آسان‌تر می‌شود. اعتقاد، باور و ایمان به خداوند، بستر و زمینه درک و فهم الگوهای صحیح رفتاری و اعتقادی را دسترس‌پذیرتر می‌کند. مجموعه کتاب‌های قرآن و طبیعت و کتاب‌هایی درباره اثبات وجود خداوند و عظمت خلقت می‌تواند در پاسخگویی به نیاز مذهبی کودکان مؤثر واقع شود.
برقراری رابطه با طبیعت یکی دیگر از نیازهای کودکان است. از آنجا که روحیه کودکان و نوجوانان شباهت بسیاری به طبیعت آمیخته با تضادها دارد، بنابراین باید به‌گونه‌ای ضمن پذیرش ناملایمات، بتوانند با تضاد درون خود نیز مبارزه کنند. تا حدودی رفع تلاطم‌ها و رسیدن به آرامش درونی از طریق انس با طبیعت امکان‌پذیر است. کتاب‌های با محوریت طبیعت، حیوانات و زندگی و یا داستان‌های روایتگر اتفاقات درون طبیعت، خشونت طبیعت و راه‌های مبارزه با آن برای آموزش به کودکان توصیه می‌شود. به عبارت دیگر، درک تضاد در طبیعت به‌گونه‌ای به خودشناسی و خودپنداری کودکان کمک می‌کند و آن‌ها را برای مقابله با مشکلات، توانمند می‌سازد.
شناخت استعدادها هم نیاز دیگر فرزندان ماست. آن‌ها اگر در کودکی و نوجوانی به شناخت مناسبی از استعدادها و توانمندی‌ها خود دست یابند و علاقه‌مندی‌ها و ظرفیت‌های خود را کشف کنند، قابلیت پرورش آن استعدادها را در خود می‌بینند. کودکان با پاسخ به‌موقع و درست به این نیاز خود در کودکی، احتمال بروز ناملایمات اخلاقی و رفتاری را در بزرگسالی به حداقل می‌رسانند. احساس سرخوردگی برای بچه‌ها، از این جهت که در مسیر شکوفایی علائق و استعدادهای خود حرکت کرده‌اند آزرده‌کننده نیست و با پویایی بالا، برای آن‌ها و جامعه مفید خواهد بود. کودکان و نوجوانان با مطالعه کتاب‌های مناسب یکی از راه‌های شناخت زمینه‌های موردعلاقه را به درستی برمی‌گزینند. مطالعه شرح‌حال‌ها با روایت داستانی از زندگی بزرگان و شخصیت‌های بزرگ و اثرگذار تاریخی و علمی، ورزشی و... به کودکان می‌آموزد تا ضمن دستیابی به شناخت نسبی از خود، به علاقه‌ها و استعدادهای خود آگاه شوند.
در مجموع تأکید می‌کنم با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان دارای ویژگی‌های شخصیتی و توانمندی‌ها، احساسات و مشکلات متفاوت و گوناگونی هستند و نیازهای آن‌ها در زمان‌ها و ادوار مختلف زندگی نیز متفاوت است، شناسایی نیازهای آن‌ها موضوعی مهم و انکارناپذیر است. بنابراین با فهم نیازهای مختلف این گروه، می‌توان کتاب‌های مناسب را پیشنهاد کرد.
ادبیات یعنی مجموعه جذابی از نمایش، داستان، شعر و... برای کودکان خواندنی است. به همین خاطر می‌تواند برای آن‌ها جذاب باشد تا به خوبی با آن ارتباط برقرار کنند و از آن لذت ببرند. ادبیات نه‌تنها بسیاری مسائل را به کودکان آموزش می‌دهد، بلکه امکان سفر آن‌ها را به دنیای ناشناخته‌ها فراهم می‌کند. بنابراین در سایه ظرفیت‌های ادبیات، کودکان می‌توانند تخیلات خود را بازسازی کنند و با شکل‌دهی رویاهای خود، با آن زندگی کنند. کتاب باید بتواند برای کودک و نوجوان امکان همانندسازی را فراهم سازد تا به شناخت ارزش‌ها، درک درست، آرامش و امید دست یابد.
اثرگذاری روانی ادبیات و کتاب به چه عواملی بستگی دارد؟
شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان شرط اولیه اثرگذاری است؛ چراکه کتاب نقش عمده‌ای در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات آنان دارد. کودکان دارای نیازهای متعدد اجتماعی، مذهبی، عاطفی، ارتباط با طبیعت، دانستن و ارضای حس‌کنجکاوی و شناخت استعدادها و توانایی‌ها هستند. آن‌ها با خواندن کتاب‌های مناسب وجوه مشترکی بین احساسات، توانمندی‌ها یا مشکلات خود و شخصیت‌های داستان می‌یابند. در چنین شرایطی، با کسب شناخت بهتر نسبت به آن حالات، زمینه گفت‌وگو آسان‌تر شده و در صورت بروز مشکل بهتر می‌توانند برای حل آن چاره‌جویی کنند.
به‌طور خاص، مطالعه داستان چه تأثیر روانی بر کودکان می‌گذارد؟
تعامل با شخصیت یا شخصیت‌های داستان به شناخت کودک از خودش کمک می‌کند. بعضاً کودکان با خواندن داستان‌ها به برخی ویژگی‌های خاص شخصیتی خود مانند خجالتی‌بودن، کم‌حرفی یا پرحرفی پی می‌برند. حتی گاهی داستان این امکان را فراهم می‌آورد که کودک با درک مناسب‌تر از پیچیدگی رفتار و فکر افراد، ارتباط این رفتارها را با ویژگی‌های شخصیتی کسب کند و در نهایت این موضوع در سلامت فکری کودکان مؤثر خواهد بود.
آیا پژوهش‌هایی وجود دارد که بر تأثیر ابعاد جسمی و روانی کتاب بر کودکان صحه بگذارد؟
در رابطه با اثرات مطالعه داستان و سایر کتاب‌ها بر کودکان، تعدادی از پژوهشگران و صاحبنظران تحقیقاتی داشته و به نتایج جالب‌توجهی دست پیدا کرده‌اند. «هِیز» و «آمر» پژوهشی روی ۲۷ دانش‌آموز در بازه سنی بین 7 تا 16سال که داستانی با موضوع مقابله بر مشکل را مطالعه کردند انجام دادند. نتایج پژوهش فوق نشان داد که این دانش‌آموزان پس از مطالعه، بهتر توانستند بیماری دیابت خود را کنترل کنند.
«مازلو» می‌گوید منشأ رفتارهای آدمی چند‌گانه و به نوعی ناشی از مجموعه نیازها و محرک‌های بیرونی است. مثلاً اطلاعات و تجربه‌هایی که باید به افراد منتقل شود ازجمله این محرک‌ها هستند. بنابراین مطالعه داستان‌های مناسب موجب انتقال اطلاعات و تجربه‌ها به‌طور غیر‌مستقیم می‌شود. داستان با شناختی که در فرد، نسبت به شخصیت خود و دیگران شکل می‌دهد، بینش، ارزش‌ها و رفتارهای او را متحول می‌سازد. به نیازهای فیزیولوژیک، احساس امنیت، عشق و محبت، احترام و عزت نفس و خودشکوفایی مطرح‌شده توسط مازلو نیز می‌توان با اطلاعات به‌دست‌آمده از طریق داستان‌ها و دیگر کتاب‌های کودکان، پاسخ داد.
انواع نیازهای کودکان و نوجوانان کدام‌اند؟
نیاز عاطفی در کودکان بسیار محسوس و آشکار است. استفاده از کتاب‌های با رنگ‌وبوی عاطفی می‌تواند در ارضای این نیاز و چشاندن طعم محبت و بخشیدن به آن‌ها مؤثر باشد. کتاب‌هایی که رابطه نزدیک حیوان و انسان و انسان‌ها را نسبت به هم نشان می‌دهند، در این زمینه قابل‌توجه هستند. بعضاً کودکان از طریق همانندسازی با شخصیت‌های داستان خود را در گرفتاری‌ها و چالش‌های زندگی تنها تصور نمی‌کنند. این موضوع تأثیر بسزایی در آرامش و رهایی از اضطراب دارد. حسی که در کودکان و نوجوانان به‌واسطه محبت کردن یا محبت دیدن ایجاد می‌شود، به ساختن پایه‌های محکم در شخصیت آن‌ها کمک می‌کند.
نیاز اجتماعی یکی دیگر از نیازهای کودکان است. در تعامل و ارتباط با بزرگسالان، افراد بیگانه، همسالان، والدین و معلم مهارت و توانمندی بچه‌ها بیشتر می‌شود تا بتوانند بسیاری از نیازها و مشکلات خود را در زندگی برطرف کنند. مطالعه کتاب‌هایی که توانایی برقراری ارتباط با دیگران را در افراد به‌ویژه کودکان تقویت کند، از عوامل اثرگذار در ساختن زندگی سالم جمعی و توانایی ارتباط با دیگران به حساب می‌آید.
کودکان به «دانستن» نیاز دارند که حس کنجکاوی خود را ارضا کنند. کتاب‌های علمی با موضوعات مختلف و متناسب با ویژگی‌های سنی و علاقه، می‌تواند پاسخگوی بسیاری از کنجکاوی‌های کودکان و نوجوانان درباره پدیده‌ها و علت و معلول‌های جهان هستی باشد. کتاب‌های علمی به زبان ساده همراه با مصادیق و مثال‌های قابل‌درک از مناسب‌ترین ابزار ارضا و تقویت حس کنجکاوی کودکان به‌شمار می‌آیند.
با پاسخ درست به نیاز مذهبی کودکان شناساندن روش زندگی مناسب به آن‌ها آسان‌تر می‌شود. اعتقاد، باور و ایمان به خداوند، بستر و زمینه درک و فهم الگوهای صحیح رفتاری و اعتقادی را دسترس‌پذیرتر می‌کند. مجموعه کتاب‌های قرآن و طبیعت و کتاب‌هایی درباره اثبات وجود خداوند و عظمت خلقت می‌تواند در پاسخگویی به نیاز مذهبی کودکان مؤثر واقع شود.
برقراری رابطه با طبیعت یکی دیگر از نیازهای کودکان است. از آنجا که روحیه کودکان و نوجوانان شباهت بسیاری به طبیعت آمیخته با تضادها دارد، بنابراین باید به‌گونه‌ای ضمن پذیرش ناملایمات، بتوانند با تضاد درون خود نیز مبارزه کنند. تا حدودی رفع تلاطم‌ها و رسیدن به آرامش درونی از طریق انس با طبیعت امکان‌پذیر است. کتاب‌های با محوریت طبیعت، حیوانات و زندگی و یا داستان‌های روایتگر اتفاقات درون طبیعت، خشونت طبیعت و راه‌های مبارزه با آن برای آموزش به کودکان توصیه می‌شود. به عبارت دیگر، درک تضاد در طبیعت به‌گونه‌ای به خودشناسی و خودپنداری کودکان کمک می‌کند و آن‌ها را برای مقابله با مشکلات، توانمند می‌سازد.
شناخت استعدادها هم نیاز دیگر فرزندان ماست. آن‌ها اگر در کودکی و نوجوانی به شناخت مناسبی از استعدادها و توانمندی‌ها خود دست یابند و علاقه‌مندی‌ها و ظرفیت‌های خود را کشف کنند، قابلیت پرورش آن استعدادها را در خود می‌بینند. کودکان با پاسخ به‌موقع و درست به این نیاز خود در کودکی، احتمال بروز ناملایمات اخلاقی و رفتاری را در بزرگسالی به حداقل می‌رسانند. احساس سرخوردگی برای بچه‌ها، از این جهت که در مسیر شکوفایی علائق و استعدادهای خود حرکت کرده‌اند آزرده‌کننده نیست و با پویایی بالا، برای آن‌ها و جامعه مفید خواهد بود. کودکان و نوجوانان با مطالعه کتاب‌های مناسب یکی از راه‌های شناخت زمینه‌های موردعلاقه را به درستی برمی‌گزینند. مطالعه شرح‌حال‌ها با روایت داستانی از زندگی بزرگان و شخصیت‌های بزرگ و اثرگذار تاریخی و علمی، ورزشی و... به کودکان می‌آموزد تا ضمن دستیابی به شناخت نسبی از خود، به علاقه‌ها و استعدادهای خود آگاه شوند.
در مجموع تأکید می‌کنم با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان دارای ویژگی‌های شخصیتی و توانمندی‌ها، احساسات و مشکلات متفاوت و گوناگونی هستند و نیازهای آن‌ها در زمان‌ها و ادوار مختلف زندگی نیز متفاوت است، شناسایی نیازهای آن‌ها موضوعی مهم و انکارناپذیر است. بنابراین با فهم نیازهای مختلف این گروه، می‌توان کتاب‌های مناسب را پیشنهاد کرد.