الزامات ایمنی نیروی کار در فصول گرم سال
گزارش‌های مربوط به حوادث کار در سال ۱۴۰۱ حاکی از مرگ ۵ کارگر طی سال در اثر گرمازدگی است. موضوع گرمای زمین و گسترش آثار و عوارض فشار کار در فصول گرم در همه جهان از مسائل با اهمیت حوزه ایمنی و بهداشت شغلی است؛ به نحوی که در سال ۲۰۲۴ سازمان بین‌المللی کار، دستور کار کنفرانس‌های ایمنی را با محور «نقش تحولات آبوهوایی بر کار» تعیین کرد.
گزارش همین سازمان در سال ۲۰۱۹ گویای این نکته است که اگر دما به بالای ۳۵درجه برسد، عملکرد و توانایی‌های فیزیکی کارگر را محدود می‌کند و اگر به بالای ۳۹درجه برسد، می‌تواند به خستگی ناشی از گرما به‌طور مداوم و در نهایت «مرگ کارگر» ختم شود. با روند افزایش دما، بدن نمی‌تواند این گرمای اضافه را تحمل کند؛ چیزی که آن را با نام استرس گرمایی یا فشار گرما می‌شناسند.
براساس تحقیقات انجام شده در نتیجه افزایش دما، ساعات کار جهانی، عمدتاً در بخش‌های کشاورزی و ساخت‌وساز، کاهش یافته است. طبق محاسبات ILO ضررهای اقتصادی ناشی از افزایش دما در حال رشد است. در سال ۱۹۹۵ استرس گرمایی چیزی در حدود ۲۸۰ بیلیون دلار ضرر اقتصادی زده و ILO پیش‌بینی می‌کند این عدد در سال ۲۰۳۰ تا ۴/۲ تریلیون دلار افزایش خواهد یافت. بیشتر این زیان‌ها در کشورهای با درآمد کم اتفاق خواهد افتاد.
این در حالی است که بر مبنای اعلام سازمان بین‌المللی کار در اثر فاجعه آبوهوایی حدود ۸۰ میلیون نفر، عمدتاً در بخش کشاورزی، امکان کار را در اغلب فصول سال و در برخی مناطق از دست خواهند داد.
وضعیت در ایران چگونه است؟
با وجود تأکید سازمان بین‌المللی کار مبنی بر انتقال زمان کار و شیفت‌ها به ساعات خنک‌تر روز، کاهش ساعت کار در روزهای بسیار گرم و اجرای پیش‌بینی‌های مربوطه برای مقابله با گرمازدگی و مواردی از این قبیل، هنوز بسیاری از کارفرمایان از عمل به این موارد سر باز می‌زنند و برخی گروه‌های خاص کارگری به‌ویژه در صنایع جنوب کشور بیش از سایرین در این شرایط آسیب می‌بینند.
گرچه در قانون کار به مسئله گرمای بیش از حد و تأثیری که بر سلامت کارگران می‌گذارد، به صراحت اشاره نشده، اما برخی از مواد قانون کار به این نکات پرداخته‌اند. در همین زمینه ماده ۸۵ قانون کار می‌گوید: «برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی کشور رعایت دستورالعمل‌هایی که از طریق شورای‌عالی حفاظت فنی (جهت تأمین حفاظت فنی) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (جهت جلوگیری از بیماری حرفه‌ای و تأمین بهداشت کار و کارگر و محیط کار) تدوین می‌شود، برای‌کلیه کارگاه‌ها، کارفرمایان، کارگران و کارآموزان الزامی است.»
از طرفی، طبق ماده ۹۱ قانون کار، کارفرمایان و مسئولان کلیه واحدهای موضوع ماده ۸۵ این قانون مکلف هستند براساس مصوبات شورای‌عالی حفاظت فنی برای تأمین حفاظت و سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار، وسایل و امکانات لازم را تهیه کرده و در اختیار آنان قرار داده و چگونگی کاربرد وسایل فوق‌الذکر را به آنان بیاموزند و درخصوص رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی موارد نظارتی را اعمال کنند. افراد مذکور نیز ملزم به استفاده و نگهداری از وسایل حفاظتی و بهداشتی فردی و اجرای دستورالعمل‌های مربوطه کارگاه هستند.
در ماده ۹۳ نیز آمده است: «به منظور جلب مشارکت کارگران و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها در کارگاه‌هایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار تشکیل خواهد شد.»
علاوه بر این تأکیدات قانونی برای ایجاد سازوکاری جهت حفظ حقوق کارگران در شرایط گرم سال، برخی مقررات و آیین‌نامه‌ها به موضوع حفاظت از نیروی کار در شرایط خاص اشاره دارند.
مطابق با بخشنامه مصوب هشتم اسفند سال ۱۳۷۸ سازمان امور اداری و استخدامی درباره تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور به شماره ۱/۱۵/۵۲۱۴ و ماده سوم این بخشنامه، محیط‌های نامتعارف (که گرمای زیاد یا سرمای بیش از حد از موارد آن هستند) برخی مشاغل در این محیط‌ها «خسته‌کننده» و دارای شرایط سخت و زیان‌آور محسوب می‌شوند. طبق این بخشنامه اگر از وسایل مناسب در کار استفاده نشود، گروه سوم سخت و زیان‌آور مشمول کلیه مشاغلی است که در محیط‌های نامتعارف انجام می‌شوند. برای خروج از سختی و زیان آوری کار، فرد شاغل در این شرایط باید یک دوم ساعات کار موظف را انجام دهد.
همچنین برمبنای آیین‌نامه فوق‌العاده سختی شرایط محیط کار و نوبت کاری مصوب سال ۱۳۶۶ هیأت وزیران، در ماده ششم این آیین‌نامه درباره زمان‌های کار نامتعارف می‌خوانیم: «زمان‌های غیرمتعارف در مناطق بد آب‌وهوا باید دارای شرایط کار چرخشی باشد: ۱) سه نوبتی چرخشی {صبح تا عصر، عصر تا شب، شب تا صبح} ۲) دونوبتی چرخشی منظم (صبح تا عصر، شب تاصبح) ۳) دو نوبتی منظم (عصر تا شب و شب تا صبح) ۴) یک نوبتی دائم (عصر تا شب یا شب تا صبح.»
از سوی دیگر، طبق آیین‌نامه فوق‌العاده بدی آب‌وهوا مصوب سال ۱۳۷۲ هیأت‌وزیران، تمامی نقاط استان‌های بوشهر و هرمزگان که از نظر صنعتی اهمیت دارند، در منطقه درجه چهار آبوهوایی و استان خوزستان و ایلام در منطقه سه هستند که در مقایسه با اغلب استان‌های دیگر، شرایط سخت نیروی کار در این محیط‌ها قابل مشاهده است.
براساس تحقیقات انجام شده در نتیجه افزایش دما، ساعات کار جهانی، عمدتاً در بخش‌های کشاورزی و ساخت‌وساز، کاهش یافته است. طبق محاسبات ILO ضررهای اقتصادی ناشی از افزایش دما در حال رشد است. در سال ۱۹۹۵ استرس گرمایی چیزی در حدود ۲۸۰ بیلیون دلار ضرر اقتصادی زده و ILO پیش‌بینی می‌کند این عدد در سال ۲۰۳۰ تا ۴/۲ تریلیون دلار افزایش خواهد یافت. بیشتر این زیان‌ها در کشورهای با درآمد کم اتفاق خواهد افتاد.
این در حالی است که بر مبنای اعلام سازمان بین‌المللی کار در اثر فاجعه آبوهوایی حدود ۸۰ میلیون نفر، عمدتاً در بخش کشاورزی، امکان کار را در اغلب فصول سال و در برخی مناطق از دست خواهند داد.
وضعیت در ایران چگونه است؟
با وجود تأکید سازمان بین‌المللی کار مبنی بر انتقال زمان کار و شیفت‌ها به ساعات خنک‌تر روز، کاهش ساعت کار در روزهای بسیار گرم و اجرای پیش‌بینی‌های مربوطه برای مقابله با گرمازدگی و مواردی از این قبیل، هنوز بسیاری از کارفرمایان از عمل به این موارد سر باز می‌زنند و برخی گروه‌های خاص کارگری به‌ویژه در صنایع جنوب کشور بیش از سایرین در این شرایط آسیب می‌بینند.
گرچه در قانون کار به مسئله گرمای بیش از حد و تأثیری که بر سلامت کارگران می‌گذارد، به صراحت اشاره نشده، اما برخی از مواد قانون کار به این نکات پرداخته‌اند. در همین زمینه ماده ۸۵ قانون کار می‌گوید: «برای صیانت نیروی انسانی و منابع مادی کشور رعایت دستورالعمل‌هایی که از طریق شورای‌عالی حفاظت فنی (جهت تأمین حفاظت فنی) و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (جهت جلوگیری از بیماری حرفه‌ای و تأمین بهداشت کار و کارگر و محیط کار) تدوین می‌شود، برای‌کلیه کارگاه‌ها، کارفرمایان، کارگران و کارآموزان الزامی است.»
از طرفی، طبق ماده ۹۱ قانون کار، کارفرمایان و مسئولان کلیه واحدهای موضوع ماده ۸۵ این قانون مکلف هستند براساس مصوبات شورای‌عالی حفاظت فنی برای تأمین حفاظت و سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار، وسایل و امکانات لازم را تهیه کرده و در اختیار آنان قرار داده و چگونگی کاربرد وسایل فوق‌الذکر را به آنان بیاموزند و درخصوص رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی موارد نظارتی را اعمال کنند. افراد مذکور نیز ملزم به استفاده و نگهداری از وسایل حفاظتی و بهداشتی فردی و اجرای دستورالعمل‌های مربوطه کارگاه هستند.
در ماده ۹۳ نیز آمده است: «به منظور جلب مشارکت کارگران و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها در کارگاه‌هایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار تشکیل خواهد شد.»
علاوه بر این تأکیدات قانونی برای ایجاد سازوکاری جهت حفظ حقوق کارگران در شرایط گرم سال، برخی مقررات و آیین‌نامه‌ها به موضوع حفاظت از نیروی کار در شرایط خاص اشاره دارند.
مطابق با بخشنامه مصوب هشتم اسفند سال ۱۳۷۸ سازمان امور اداری و استخدامی درباره تشخیص مشاغل سخت و زیان‌آور به شماره ۱/۱۵/۵۲۱۴ و ماده سوم این بخشنامه، محیط‌های نامتعارف (که گرمای زیاد یا سرمای بیش از حد از موارد آن هستند) برخی مشاغل در این محیط‌ها «خسته‌کننده» و دارای شرایط سخت و زیان‌آور محسوب می‌شوند. طبق این بخشنامه اگر از وسایل مناسب در کار استفاده نشود، گروه سوم سخت و زیان‌آور مشمول کلیه مشاغلی است که در محیط‌های نامتعارف انجام می‌شوند. برای خروج از سختی و زیان آوری کار، فرد شاغل در این شرایط باید یک دوم ساعات کار موظف را انجام دهد.
همچنین برمبنای آیین‌نامه فوق‌العاده سختی شرایط محیط کار و نوبت کاری مصوب سال ۱۳۶۶ هیأت وزیران، در ماده ششم این آیین‌نامه درباره زمان‌های کار نامتعارف می‌خوانیم: «زمان‌های غیرمتعارف در مناطق بد آب‌وهوا باید دارای شرایط کار چرخشی باشد: ۱) سه نوبتی چرخشی {صبح تا عصر، عصر تا شب، شب تا صبح} ۲) دونوبتی چرخشی منظم (صبح تا عصر، شب تاصبح) ۳) دو نوبتی منظم (عصر تا شب و شب تا صبح) ۴) یک نوبتی دائم (عصر تا شب یا شب تا صبح.»
از سوی دیگر، طبق آیین‌نامه فوق‌العاده بدی آب‌وهوا مصوب سال ۱۳۷۲ هیأت‌وزیران، تمامی نقاط استان‌های بوشهر و هرمزگان که از نظر صنعتی اهمیت دارند، در منطقه درجه چهار آبوهوایی و استان خوزستان و ایلام در منطقه سه هستند که در مقایسه با اغلب استان‌های دیگر، شرایط سخت نیروی کار در این محیط‌ها قابل مشاهده است.