یادداشت
سالم‌سازی محیط، راهکار غالب در مشاغل سخت
محمدعلی جنانی - مدیرکل امور فنی مستمری‌‌های تامین‌اجتماعی
مشاغل سخت و زیان‌آور یکی از موضوعات کلیدی در منابع و مصارف سازمان تامین‌اجتماعی است، مشاغلی که آئین‌نامه مصوب آنها در سال 1380 به تصویب رسید. با این حال بر این نوع از بازنشستگی‌های پیش از موعد قواعد و ضوابط خاصی حاکم است که توجه به آنها در بهره‌مندی واجدین شرایط از امتیازهای این قانون و اداره بهتر دارایی‌های بیمه‌شدگان موثر است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف حفظ سلامت بیمه‌شدگانِ در معرض عوامل زیان‌آور محیط کار، و حفظ و ارتقای سلامت محیط کار است. لازم به ذکر است در حوزه مهندسی بهداشت حرفه‌ای، اقدامات کنترلی در محیط کار شامل کنترل منبع آلاینده، کنترل منبع تا دریافت‌کننده، و کنترل دریافت‌کننده آلودگی (کارگر، بیمه‌شده) است و یکی از راهکارهای کنترل فردی کاهش زمان تماس و مواجهه با آلاینده‌های محیط کار است. بر اساس تعریف، کاری سخت و زیان‌آور است که در آن عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی، بیولوژیکی محیط کار غیراستاندارد است و در اثر اشتغال بیمه‌شده تنشی به‌مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) در وی ایجاد می‌شود که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن باشد.
انواع کارهای سخت و زیان‌آور دو نوع «الف» و «ب» است که تفاوت آن در حذف و کاهش سخت و زیان‌آوری است. به این شکل که مشاغل گروه «الف» مشاغلی است که صفت سخت و زیان‌آوری با ماهیت آن وابستگی دارد و کارفرما می‌تواند با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی مناسب سختی و زیان‌آوری آنها را حذف کرد. گروه «ب» مشاغلی است که ماهیت آن سخت و زیان‌آور است و با به‌کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی توسط کارفرما، می‌توان صفت سخت و زیان‌آوری آنها را کاهش داد، ولی کماکان سخت و زیان‌آوری آنها حفظ می‌شود، مانند کار مداوم در معادن زیرزمینی. سخت و زیان‌آور بودن مشاغل و نوع آن (گروه «الف» و گروه «ب») در هر کارگاه با بررسی سوابق، بازدید و کنترل شرایط کار توسط کارشناسان بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بازرسان کار وزارت کار و امور اجتماعی و با تایید کمیته‌های بدوی و تجدیدنظر استانی تعیین می‌شود. در مواردی که استاندارد حدود تماس شغلی عوامل زیان‌آور وجود دارد، تصمیم‌گیری قطعی در کمیته‌ها مستلزم اندازه‌گیری و اظهارنظر کارشناسان بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یا سایر مراکز دارای مجوز از وزارت بهداشت است.
براساس آمار منتشرشده در سال 1394، 75 درصد بازنشستگان در شمار بازنشستگان عادی و 25 درصد آنان بازنشسته پیش از موعد هستند و بازنشستگان مشاغل سخت و زیان‌آور درمجموع 52 درصد بازنشستگان پیش از موعد (13 درصد کل بازنشستگان) را تشکیل می‌دهند. به عبارتی 31 درصد از کل هزینه‌های بلندمدت سازمان تامین‌اجتماعی در سال 1394 مربوط به بازنشستگان پیش از موعد بوده و 23 درصد از کل هزینه‌های بلندمدت سازمان تامین‌اجتماعی در سال 1394 مربوط به بازنشستگان در مشاغل سخت و زیان‌آور می‌شده. بازنشستگان مشاغل سخت و زیان‌آور در سال 1394 ماهانه به طور متوسط یک میلیون و 565 هزار تومان مستمری دریافت کرده‌اند و این در حالی است که بازنشستگان عادی در سال یادشده به طور متوسط 852 هزار تومان مستمری گرفته‌اند. هریک از افراد بازنشسته در مشاغل سخت و زیان‌آور 9 سال سابقه ارفاقی دارد، 9 سال کمتر حق‌بیمه پرداخت می‌کند، میانگین سنی‌اش 11 سال کمتر از بازنشستگان عادی است، و حدود 11 سال بیشتر از مستمری بازنشستگی استفاده می‌کند. با توجه به موارد ذکرشده می‌توان دریافت که بازنشستگان مشاغل سخت و زیان‌آور با سن و سابقه پرداخت حق‌بیمه کمتر و با دریافتی بالاتر بازنشسته می‌شوند. در این شرایط همان‌طور که تجارب بین‌المللی نشان می‌دهد و در راهکارهای علمی به آن اشاره شده و به نوعی مواردی از آن در قانون و آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور دیده شده است، به نظر می‌رسد بهترین راهکار در خصوص این‌گونه مشاغل سالم‌سازی محیط کار (از طریق انجام اقدامات کنترلی) و توجه به‌سلامت فرد بیمه‌شده است. لازم به ذکر است در تعدادی از کشورها به حدی حفظ سلامت محیط و فرد حائز اهمیت است که توجه به فاکتورهای مهندسی بهداشت حرفه‌ای در میزان پرداخت حق‌بیمه کارفرمایان دخیل است و میزان حق‌بیمه به حدی افزایش یافته که کارفرمایان برای نپرداختن حق‌بیمه بالا، اقدامات کنترلی محیط و سالم‌سازی را انجام می‌دهند.