تحریم قطر، فرصتی برای ایران؟
آزاده افتخاری
در حال حاضر ایران تنها کشوری است که در میان همسایگان قطر، نه‌تنها روابط خود را با این کشور حفظ کرده، بلکه پیشنهاد تامین منابع غذایی مردم آن را ارائه داده و حریم هوایی‌اش را به روی هواپیماهای قطر باز گذاشته است. فارغ از ملاحظات سیاسی و استراتژیکی که در این زمینه مطرح است، برخی معتقدند تهران می‌تواند از فرصت پدیدآمده به نفع اقتصاد خود استفاده کند. اما اینکه در بازه زمانی کوتاه تا چه اندازه می‌تواند در مسیر توسعه روابط تجاری پیشرفت کند روشن نیست. محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات ایران، با اشاره به اینکه در شرایط فعلی ایران تنها مرز قابل‌عبور برای قطر است، می‌گوید: «این کشور سالانه ۴ تا ۵ میلیارد دلار واردات کالا از سایر کشورها به‌ویژه در بخش مواد غذایی دارد که می‌توانیم آن را از کشورمان تامین کنیم.» البته ایران با توجه به حذف همسایگان عربی قطر، در این راه با رقابت شرکت‌های آمریکایی و اروپایی مواجه است. قطر کشوری ثروتمند و بزرگ‌ترین صادرکننده گاز مایع در جهان است که صندوق ذخیره ارزی عظیمی دارد. قطری‌ها بخش عمده‌ای از صندوق ثروت ملی را در آمریکا و اروپا سرمایه‌گذاری کرده‌اند و خانواده سلطنتی مالک برخی از مهم‌ترین شرکت‌ها و فروشگاه‌ها در انگلیس ازجمله منطقه مالی لندن است. صندوق ذخیره ارزی قطر نیز در غول‌های خودروسازی مانند فولکس‌واگن و جواهرسازی‌هایی مانند تیفانی سرمایه‌گذاری کرده است.
بسیاری از تحلیلگران بحران دیپلماتیک پدیدآمده در روابط قطر و همسایگان عربی‌اش را موقت پیش‌بینی می‌کنند و این تنش را قابل‌حل می‌دانند، اما لاهوتی بر این باور است که موقعیت جغرافیایی قطر در شرایط کنونی موجب شده رفت‌وآمد هوایی و دریایی این کشور تنها از طریق ایران امکان‌پذیر باشد و این امر موقعیت اقتصادی ویژه‌ای را برای ایران فراهم می‌کند. تهران در زمان درگیری‌های روسیه با اوکراین و تحریم مسکو نیز استراتژی مشابهی را برای افزایش صادرات به روسیه پیش گرفته بود که دستاورد مورد نظر را به همراه نداشت.
برخی کارشناسان بر این باورند که در زمینه بازرگانی و اقتصادی، ایران می‌تواند راه را برای خروج قطر از محاصره اقتصادی-ارتباطی فراهم کند و این فرصت بزرگی برای بازرگانان ایرانی فعال در زمینه کشاورزی و مواد غذایی فراهم می‌کند. قطر کشور کوچکی در شرق شبه‌جزیره عربستان است و تنها مرز زمینی را با عربستان دارد و سایر مرزهای قطر از طریق دریا با بحرین، امارات و ایران است. حالا در شرایطی که عربستان، بحرین و امارات مرزهای زمینی، آبی و هوایی خود را بر روی این کشور بسته‌اند، تنها مرز این کشور به سوی جهان ایران است، اتفاقی که می‌تواند برای تامین مایحتاج این کشور و دسترسی آن به کشورهای دیگر فرصت بزرگی برای ایران محسوب شود. برای مثال تاکنون روزانه 600 تا 800 کامیون از گذرگاه ابوسمره (مرز زمینی قطر و عربستان) عبور می‌کردند و معمولا کالاهای ضروری ازجمله تره‌بار و کالاهای کشاورزی را به قطر می‌بردند و حالا متوقف شده‌اند و این می‌تواند فرصت جدیدی برای تجار ایرانی باشد تا از طریق لنج و دریا کالاهای ضروری را به این کشور برسانند.
پیشینه روابط
تاریخ روابط ایران و قطر در دوران قبل از انقلاب اسلامی چندان طولانی نیست و بخش عمده‌ای از روابط به دهه 50 شمسی مربوط می‌شود که قطر نخستین سفیر خود را در ایران معرفی کرد. پس از انقلاب روابط دوجانبه گسترش یافت و در دهه‌های گذشته باوجود برخی تنش‌ها، ایران و قطر روابط خود را در سطح قابل‌قبولی حفظ کرده‌اند. قطر یکی از کشورهای ثروتمند منطقه است که مهم‌ترین وجه اشتراک آن با ایران میدان گازی مشترکی است که در خلیج‌فارس واقع شده است.
قطر همسایه جنوبی ایران است و ساختار اقتصادی مشابهی با ایران دارد. این دو همسایه دارای اقتصاد متکی به منابع عظیم سوختی هستند، درنتیجه مهم‌ترین صادرات ایران و قطر به کشورهای دیگر یعنی نفت و گاز در مورد این روابط دوجانبه کارایی نداشته است. در 15 سال گذشته قطر بیش از اینکه به ایران صادرات داشته باشد، از ایران کالا وارد کرده و ارزش دلاری واردات قطر از ایران بیش از ارزش صادرات آن به ایران بوده است. ارزش روابط تجاری ایران و قطر حدود 165 میلیون دلار برآورد می‌شود. ایران 291 کالای غیرنفتی به قطر صادر و 51 کالای غیرنفتی وارد می‌کند. از سوی دیگر میزان واردات از قطر نیز حدود ۱۸ میلیون دلار بوده که مهم‌ترین کالاهای وارداتی از این کشور محصولات خونی و مکمل‌های دارویی بوده است. براساس داده‌های گمرک ایران، محصولاتی مانند فلزات، حیوانات زنده، گچ و سیمان و روغن عمده صادرات ایران (73 درصد) به قطر را تشکیل می‌دهند. مواد غذایی نیز یکی دیگر از صادرات ایران به قطر است که از طریق بنادر جنوبی انجام می‌شود. اکنون مقامات تهران درصدد افزایش صادرات به قطر هستند اما نباید فراموش کرد که درآمد سرانه قطر بسیار بالا، نرخ بیکاری بسیار پایین و نرخ فقر در این کشور ناچیز است. به همین دلیل تمایل مصرف کالاهای باکیفیت بالا و لوکس در سطح جامعه بسیار بالاست و محصولاتی که در بازه زمانی پیش رو به قطر صادر می‌شوند باید ضمن دارا بودن کیفیت خوب، قیمت رقابتی نیز داشته باشند. برای مثال یکی از محصولات صد درصد وارداتی به قطر خودرو است، اما خودروهای تولید ایران باید با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی که محصولات خود را در قطر به فروش می‌رسانند رقابت کنند.
نگاه به آینده طولانی‌مدت
به هر ترتیب روند واردات به قطر صعودی است و این شیب زیاد در دهه آینده نیز ادامه خواهد داشت و ایران باید علاوه بر تمرکز بر بهره‌برداری حداکثری از فرصت پدیدآمده به دنبال توسعه روابط بلندمدت‌تر با قطر باشد. براساس پیش‌بینی‌های موسسه تحقیقاتی بی‌ام‌آی، ارزش دلاری واردات کالاها و خدمات قطر در 10 سال آتی افزایش خواهد یافت و به 1/161 میلیارد دلار در سال 2025 خواهد رسید. گزارش فکت بوک نیز حاکی از آن است که عمده‌ترین کالاهای وارداتی قطر را ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل، مواد غذایی و مواد شیمیایی تشکیل می‌دهند. براساس این گزارش بیش از 31 درصد از حجم کالاهای وارداتی قطر از طریق سه شریک تجاری عمده آمریکا، چین و امارات متحده عربی تامین می‌شوند. آلمان، ژاپن، انگلیس، ایتالیا و عربستان از دیگر طرف‌های تجاری قطر در بخش واردات کالا هستند که در حال حاضر کشورهای عربی از این فهرست حذف شده‌اند.
همکاری‌های دوجانبه در حوزه انرژی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک، جذب سرمایه‌گذاران قطری، تعاملات دوجانبه بخش خصوصی، فعالیت در حوزه کشاورزی و توسعه تعاملات گردشگری ازجمله مهم‌ترین زمینه‌های همکاری دو کشور همسایه ایران و قطر به‌شمار می‌روند. آمارهای جهانی نشان می‌دهد قطر با داشتن بالاترین درآمد سرانه در سطح جهان، ثروتمندترین کشور دنیا محسوب می‌شود؛ این موضوع به معنای توان بالای فعالان اقتصادی این کشور در سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی است. در مقابل، ایران از یکسو توان بالایی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی به‌ویژه سرمایه‌گذاران قطری دارد و از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین عرضه‌کنندگان محصولات کشاورزی ازجمله سبزیجات، پسته و خرماست و می‌تواند بخشی از نیازهای بازار قطر را تامین کند.