کمین پلاستیک برای تسخیر زمین
الهام معینی جزنی
ویروس کرونا در روزهای ابتدایی همه‌گیری به نوعی به انتقام زمین از انسان شباهت داشت. قرنطینه شهرهای بزرگ و توقف فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی، باعث کاهش چشمگیر گازهای گلخانه‌ای در جهان شد. از ژانویه سال ۲۰۲۰ تا ماه می همین سال انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان حدود ۱۷درصد کاهش پیدا کرد و تئوری‌های زیادی درباره اینکه طبیعت به دلیل رفتارهای مخرب انسان در حال انتقام‌گیری از انسان‌هاست مطرح شد. خیلی‌ها کووید ۱۹ را باعث دگرگونی حیات بشر و تغییر شیوه زندگی انسان‌ها و عاملی برای آشتی انسان با طبیعت و تلاش بیشتر برای حفظ محیط‌زیست تصویر کردند. اما اتفاق‌های بعدی به سرعت بر اشتباه بودن این تئوری‌ها صحه گذاشتند. ویروس کرونا اگر در ابتدا به کاهش گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا منجر شد اما در ادامه به آلودگی بسیار وسیع‌تری منجر شده که زندگی را برای بسیاری از گونه‌های جانوری سخت‌تر از گذشته کرده است. افزایش مصرف پلاستیک یکی از مهمترین پیامدهای همه‌گیری کووید ۱۹ است. استفاده همگانی از دستکش‌های پلاستیکی، دور ریخته‌شدن کیسه‌های پلاستیکی خرید بدون مصرف دوباره، استفاده از ماسک و در کل استفاده بیشتر از پلاستیک برای محافظت شخصی از ویروس باعث شده تولید زباله پلاستیکی به طرز شگفت‌انگیزی افزایش پیدا کند. حالا این زباله‌های پلاستیکی به دریاها و اقیانوس‌ها و رودخانه‌ها و جنگل‌ها راه پیدا کرده‌اند. جایی که در ابتدا به زندگی جانوران آسیب جدی خواهد زد و بعدها با تبدیل‌شدن به ذره‌های بسیار کوچکتر وارد غذا و آب آشامیدنی انسان‌ها می‌شوند. حتی پیش از همه‌گیری کرونا هم انسان به‌شدت آب‌های جهان را آلوده کرده بود. آلودگی پلاستیکی از ۱۹۸۰ تا امروز ۱۰ برابر بیشتر شده است و هر سال ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تن فلزات سنگین، حلال‌ها و زباله‌های سمی به آب‌های جهان ریخته می‌شود. آلودگی آب‌های جهان به پلاستیک و انواع محصولات شیمیایی دیگر به‌شدت بر زندگی جانوران دریایی، مرجان‌ها و انسان‌ها تاثیر گذاشته است. در سال ۲۰۱۴ فقط سه درصد از اقیانوس‌های زمین زیر فشار زیست‌محیطی انسان‌ها قرار نداشتند. این موضوع باعث شده که پوشش مرجانی صخره‌ها در ۱۵۰ سال گذشته به نصف کاهش پیدا کند. تحقیقات نشان داده میزان تولید پلاستیک در چهار دهه گذشته چهار برابر شده و اگر همین روند ادامه پیدا کند تا سال ۲۰۵۰ سهم پلاستیک از انتشار گازهای گلخانه‌ای به ۱۵درصد خواهد رسید. این در حالی است که در حال‌حاضر کل وسایل حمل‌ونقل عمومی و شخصی در دنیا ۱۵درصد از گازهای گلخانه‌ای را تولید می‌کنند.
جزیره‌های پلاستیکی، خشکی‌های جدید زمین
حال که دیدن دستکش‌های پلاستیکی و ماسک روی آب دریاها کم‌کم به موضوعی عادی تبدیل می‌شود باید دید این پلاستیک‌ها با زندگی جانوران دریایی و ما انسان‌ها چه می‌کند. انسان‌ها در سال به طور متوسط ۳۰۰ میلیون تن پلاستیک مصرف می‌کنند و تخمین زده می‌شود که هر سال حدود ۱۲.۷ میلیون تن پلاستیک سر از اقیانوس‌ها درمی‌آورد. در حال حاضر قسمت‌های بزرگی از دریاها و اقیانوس‌ها به جزیره‌هایی ساخته شده از زباله پلاستیکی تبدیل شده‌اند. چندی پیش انباشت زباله‌های پلاستیکی در دریای مدیترانه در نزدیکی ایتالیا جزیره‌ای از پلاستیک درست کرد. مدیترانه یکی از آلوده‌ترین مناطق دریایی در جهان است. مدیترانه دارای غلظت بیش از ۱.۲۵ میلیون قطعه پلاستیکی در هر کیلومتر مربع است. با این که دریای مدیترانه تنها یک درصد از آب‌های جهان را تشکیل می‌دهد، با این حال 7 درصد از میکروپلاستیک‌های جهان در این دریا شناور است. لکه پلاستیکی دیگری در اقیانوس آرام وجود دارد که مساحتی بالغ بر ۱.۶ میلیون متر مربع دارد. این لکه یکی از بزرگترین لکه‌های پلاستیکی در جهان است که نزدیک به سواحل جزایر‌هاوایی و ساحل کالیفرنیا تشکیل شده است. برای درک بزرگی همین کافی است که بدانیم بزرگی آن به اندازه مساحت ایران است. همچنین به تازگی نزدیک به یک میلیون لنگه کفش، ۳۷۰ هزار مسواک و ۴۰۰ میلیون قطعه پلاستیکی دیگر فقط از اقیانوس هند جمع‌آوری شده است.
پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میزان قطعات پلاستیکی در اقیانوس‌ها از تعداد ماهی‌ها بیشتر شود. این میزان پلاستیک تهدیدی جدی برای آبزیان است. بسیاری از این قطعات پلاستیکی وارد معده آبزیان شده و باعث مرگ آنها می‌شود. برای مثال سالانه یک میلیون مرغ دریایی در نتیجه بلع و هضم پلاستیک جان خود را از دست می‌دهند. آبزیان دیگری مانند نهنگ‌ها هم بر اثر بلعیدن قطعه‌های پلاستیکی تلف می شوند.
تحقیقات نشان می‌دهد پلاستیک موجود در اقیانوس‌ها بر زندگی مرجان‌ها هم تاثیر مخربی دارد. بر اساس تحقیقی که در دانشگاه کرنل آمریکا انجام شده است بیش از ۱۱ میلیارد قطعه پلاستیکی در میان مرجان‌های اقیانوس‌های منطقه آسیا -اقیانوسیه گیر کرده‌اند و تماس مرجان‌ها با پلاستیک احتمال بروز بیماری‌های مرجانی را از 4 درصد به ۸۹ درصد افزایش می‌دهد. از بین رفتن مرجان‌ها به کاهش اکسیژن موجود در آب دریاها و اقیانوس‌ها و مرگ آبزیان منجر می‌شود.
میکروپلاستیک، غذای تازه انسان‌ها
پلاستیک موجود در طبیعت نه‌فقط به حیوانات و آبزیان و گیاهان که به انسان‌ها هم صدمه وارد می‌کند. بر اساس تحقیقات دانشمندان هر انسان به صورت متوسط سالانه ۵۰ هزار ذره پلاستیک می‌خورد و تقریبا به همین میزان هم پلاستیک تنفس می‌کند. تحقیق دیگری هم نشان می‌دهد هر انسان به صورت هفتگی حدود پنج گرم پلاستیک می‌خورد. دانشمندان معتقدند که میزان واقعی پلاستیکی که سالانه وارد بدن هر انسان می‌شود حتی بیش از این میزان است. تاثیر ورود میکروپلاستیک‌ها به دستگاه هاضمه انسان هنوز مشخص نیست اما آنها می‌توانند مواد سمی خطرناکی تولید کنند. برخی از این ذرات به قدری کوچکند که می‌توانند به داخل اندام‌های درونی بدن نفوذ کنند، جایی که می‌تواند باعث واکنش‌های ایمنی شود. میکروپلاستیک‌ها اغلب از تجزیه زباله‌های پلاستیکی ایجاد می‌شوند. این میکروپلاستیک‌ها به صورت گسترده در همه جای جهان پخش شده‌اند. این ذرات به تدریج وارد آب لوله‌کشی و ماهیان می‌شوند و تغذیه از هرکدام از آنها به وسیله انسان به ورود میکروپلاستیک‌ها به بدنمان منجر می‌شود. میکروپلاستیک‌ها همچنین می‌توانند باکتری‌های مختلفی را به خود جذب و وقتی وارد بدن انسان می‌شوند این باکتری‌ها را به دستگاه گوارش انسان وارد کنند.
کرونا، قوز بالا قوز محیط‌زیست!
همه‌گیری ویروس کرونا مشکل استفاده از پلاستیک را وارد مرحله جدیدی کرده است. فعالان محیط‌زیست معتقدند کرونا نه فقط به جان باختن انسان‌ها که به مشکل بزرگتر و گسترده‌تری منجر خواهد شد: تجمع بیشتر پلاستیک در طبیعت. میزان افزایش استفاده از پلاستیک برای ساخت لباس‌های حفاظتی و دستکش و ماسک و محافظ صورت باعث نگرانی عمیقی شده است. فعالان محیط‌زیست می‌گویند آنچه امروز به عنوان مشکل پلاستیک مطرح است تنها ذره‌ای از مشکلی است که بعد از همه‌گیری کرونا زمین را به خود گرفتار خواهد کرد. همه‌گیری کووید ۱۹ همچنین باعث‌شده بسیاری از قوانینی که پیشتر برای کاهش مصرف پلاستیک در برخی کشورها به کار گرفته شده بودند دیگر اجرایی نشوند و همین موضوع به استفاده بیشتر از پلاستیک منجر شده است. بسیاری از دولت‌ها در سراسر جهان شهروندان‌شان را به زدن ماسک ملزم کرده‌اند در حالی که دانشمندان درباره تاثیرگذاری ماسک بر کاهش روند انتشار ویروس کرونا ابراز تردید کرده‌اند. اما همین استفاده از ماسک به افزایش حجم زباله و کاهش توان بازیافت آن در اغلب کشورها منجر شده است. دانشمندان دریایی می‌گویند دستکش‌ها مانند کیسه‌های پلاستیکی می‌توانند بسیاری از آبزیانی را که از عروس دریایی تغذیه می‌کنند به اشتباه بیندازند.
چه می‌توان کرد؟
در حال حاضر که استفاده از وسایل محافظتی چند برابر شده دانشمندان معتقدند برای کاهش مصرف پلاستیک باید راهکاری بنیادی‌تر و تاثیرگذارتر در‌‌پیش گرفت.
اول از همه سازمان بهداشت جهانی می‌گوید شستن مداوم دست‌ها بسیار موثرتر از پوشیدن دستکش‌های پلاستیکی برای شهروندان عادی است و به شهروندان توصیه می‌کند به جای پوشیدن دستکش دست‌های خود را به صورت دائمی بشویند یا از محلول‌های ضدعفونی استفاده کنند.
اما در همین حال دانشمندان معتقدند برای مقابله با مشکل پلاستیک باید استفاده از پلاستیک‌های یک‌بار مصرف را قطع کرد و همچنین به تولیدکنندگان برای استفاده نکردن از پلاستیک فشار آورد. بسیاری از شرکت‌های بزرگ دنیا محصولات خود را در بسته‌بندی‌های پلاستیکی عرضه می‌کنند در حالی که میزان بسیار زیادی از این محصولات می‌توانند بدون این نوع بسته‌بندی عرضه شوند. فشار بر شرکت‌های بزرگ تولیدی و افزایش مالیات بر تولید محصولاتی که با بسته‌بندی پلاستیکی عرضه می‌شوند می‌تواند یکی از راهکارهای اساسی و بنیادی برای کاهش مصرف پلاستیک در جهان باشد. فشار بر مصرف‌کنندگان برای کاهش مصرف پلاستیک و جداسازی و بازیافت آن به هیچ وجه با کاهش تولید پلاستیک قابل مقایسه نیست. مصرف‌کنندگان در مقابل اغلب محصولاتی که با بسته‌بندی پلاستیکی عرضه می‌شوند انتخاب دیگری ندارند در حالی که شرکت‌های تولیدکننده این محصولات می‌توانند شیوه بسته‌بندی و تولید محصولات‌شان را تغییر دهند. اما در حال حاضر تقریبا هیچ دولتی قوانین پیشگیرانه برای کاهش تولید پلاستیک و عرضه محصولات در بسته‌بندی‌های پلاستیکی را تصویب نکرده است. حالا شاید با همه‌گیری کرونا و افزایش اجتناب‌ناپذیر مصرف پلاستیک برای حفظ جان مردم و کادر پزشکی در سراسر جهان، نیاز فوری به تصویب قوانین بازدارنده برای جلوگیری از تولید پلاستیک بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد. در همین‌حال متخصصان محیط‌زیستی می‌گویند با روند گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و تغییر شرایط زندگی روی زمین باید آماده بروز و ظهور ویروس‌هایی از قبیل کووید ۱۹ در آینده باشیم. بنابراین از همین حالا باید روی روش‌های پیشگیرانه و درمانی که همسو با محیط‌زیست است کار شود. آنها می‌گویند در آینده مانند آنچه امروز اتفاق می‌افتد، نباید مجبور باشیم بین سلامتی و حفظ جان انسان‌ها و نابودی محیط‌زیست یکی را انتخاب کنیم.