مصرف 90 درصدی آب در کشاورزی
ناصر شاهنوشی عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی مشهد
در سال‌های اخیر، بحران آب به یکی از موضوعات اصلی در سیاست‌گذاری‌های ایران تبدیل شده است. یکی از اشتباهات رایج که تا مدت‌ها در مورد مصرف آب در بخش کشاورزی بیان می‌شد، این بود که بیش از ۹۰ درصد آب کشور در این بخش مصرف می‌شود. اکنون این عدد به ۸۲ تا ۸۵ درصد اصلاح شده، اما هنوز این تصور غلط در برخی محافل رایج است. این روایت، هرچند در ظاهر با واقعیت تناقض دارد، اما با هدف فرافکنی و پوشاندن ضعف‌های مدیریت منابع آبی مطرح می‌شود. در حقیقت، بخش کشاورزی نه‌تنها عامل بحران آب نیست، بلکه قربانی آن است.
گرچه به‌نظر می‌رسد بخش کشاورزی بیشترین فشار را بر منابع آب وارد می‌کند، اما واقعیت این است که مصرف آب در این بخش در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر در سطح متوسط یا حتی پایین‌تر است. طبق آمار جهانی، حدود ۷۰ درصد از آب در دنیا در کشاورزی مصرف می‌شود و در مناطق با عرض جغرافیایی مشابه ایران، این عدد به ۸۰ درصد می‌رسد. در ایران، در سال‌های نرمال و طبیعی، حدود ۷۰ تا ۷۲ درصد از منابع آبی در کشاورزی مصرف می‌شود. با این حال، در سال‌های اخیر، به‌ویژه با تشدید خشکسالی، مصرف آب در این بخش کاهش یافته و به حدود ۵۵ تا ۶۰ درصد رسیده است.
با این وجود، مسئله اصلی در بخش کشاورزی، بهره‌وری آب است. برای افزایش بهره‌وری، باید در زیرساخت‌های کشاورزی سرمایه‌گذاری کنیم.
این سرمایه‌گذاری نه تنها در زمینه آبیاری، بلکه باید در ابتدای فرایند تولید، یعنی در زمینه بذر، انجام شود. با توجه به چالش‌های تغییرات اقلیمی و کمبود منابع آبی، تمرکز بر بذرهای مقاوم به خشکی و شوری می‌تواند راهگشا باشد. این بذرها می‌توانند عملکرد محصولات را بهبود بخشند؛ بدون آنکه نیاز به مصرف بیشتر آب داشته باشند.
به‌عنوان مثال، در حال حاضر، کشاورزان ایرانی به‌طور متوسط در هر هکتار ۴ تن گندم برداشت می‌کنند، در حالی‌که برخی از کشاورزان در شرایط مشابه توانسته‌اند تا ۸ یا حتی ۱۱ تن گندم برداشت کنند. این نشان می‌دهد که بدون افزایش مصرف آب، می‌توان عملکرد محصولات کشاورزی را افزایش داد. علاوه بر این، باید از خرد شدن اراضی کشاورزی و تغییر کاربری آن‌ها جلوگیری کرد، زیرا زمین‌های کشاورزی با خاک مناسب، بهره‌وری بالاتری دارند و مصرف آب کمتری را می‌طلبند.
تمرکز بر کشت محصولاتی که نیاز کمتری به آب دارند، مانند گندم، جو و نخود می‌تواند به کاهش مصرف آب کمک کند. در مقابل، محصولات آب‌بر مانند ذرت و سویا باید وارد شوند. با افزایش عملکرد گندم، بدون افزایش سطح کشت، مصرف آب کاهش می‌یابد و بهره‌وری بهبود می‌یابد.
برای افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی، تغییر در مدیریت منابع و اتخاذ رویکردی جامع و دقیق از اهمیت بیشتری برخوردار است تا تولید بیشتر و فشار کمتر بر منابع آبی حاصل شود.
گرچه به‌نظر می‌رسد بخش کشاورزی بیشترین فشار را بر منابع آب وارد می‌کند، اما واقعیت این است که مصرف آب در این بخش در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر در سطح متوسط یا حتی پایین‌تر است. طبق آمار جهانی، حدود ۷۰ درصد از آب در دنیا در کشاورزی مصرف می‌شود و در مناطق با عرض جغرافیایی مشابه ایران، این عدد به ۸۰ درصد می‌رسد. در ایران، در سال‌های نرمال و طبیعی، حدود ۷۰ تا ۷۲ درصد از منابع آبی در کشاورزی مصرف می‌شود. با این حال، در سال‌های اخیر، به‌ویژه با تشدید خشکسالی، مصرف آب در این بخش کاهش یافته و به حدود ۵۵ تا ۶۰ درصد رسیده است.
با این وجود، مسئله اصلی در بخش کشاورزی، بهره‌وری آب است. برای افزایش بهره‌وری، باید در زیرساخت‌های کشاورزی سرمایه‌گذاری کنیم.
این سرمایه‌گذاری نه تنها در زمینه آبیاری، بلکه باید در ابتدای فرایند تولید، یعنی در زمینه بذر، انجام شود. با توجه به چالش‌های تغییرات اقلیمی و کمبود منابع آبی، تمرکز بر بذرهای مقاوم به خشکی و شوری می‌تواند راهگشا باشد. این بذرها می‌توانند عملکرد محصولات را بهبود بخشند؛ بدون آنکه نیاز به مصرف بیشتر آب داشته باشند.
به‌عنوان مثال، در حال حاضر، کشاورزان ایرانی به‌طور متوسط در هر هکتار ۴ تن گندم برداشت می‌کنند، در حالی‌که برخی از کشاورزان در شرایط مشابه توانسته‌اند تا ۸ یا حتی ۱۱ تن گندم برداشت کنند. این نشان می‌دهد که بدون افزایش مصرف آب، می‌توان عملکرد محصولات کشاورزی را افزایش داد. علاوه بر این، باید از خرد شدن اراضی کشاورزی و تغییر کاربری آن‌ها جلوگیری کرد، زیرا زمین‌های کشاورزی با خاک مناسب، بهره‌وری بالاتری دارند و مصرف آب کمتری را می‌طلبند.
تمرکز بر کشت محصولاتی که نیاز کمتری به آب دارند، مانند گندم، جو و نخود می‌تواند به کاهش مصرف آب کمک کند. در مقابل، محصولات آب‌بر مانند ذرت و سویا باید وارد شوند. با افزایش عملکرد گندم، بدون افزایش سطح کشت، مصرف آب کاهش می‌یابد و بهره‌وری بهبود می‌یابد.
برای افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی، تغییر در مدیریت منابع و اتخاذ رویکردی جامع و دقیق از اهمیت بیشتری برخوردار است تا تولید بیشتر و فشار کمتر بر منابع آبی حاصل شود.