سهم یارانه‌ها از درآمد خانوار
محمد ذاکری‌نیا پژوهشگر
هدفمندسازی یارانه‌ها یکی از ابعاد اصلی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در ایران است؛ به‌ویژه که در راستای گسترش عدالت اجتماعی طراحی شده است. این طرح که با تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی در بهار ۱۴۰۱ نیز مورد توجه قرار گرفت، به‌طور خاص به‌منظور جایگزینی یارانه‌های انرژی با پول نقد به نفع مصرف‌کنندگان تدوین شد. هدف اصلی این اقدام، بهینه‌سازی مصرف انرژی و توزیع عادلانه‌تر یارانه‌ها با استفاده از درآمدهای ناشی از افزایش قیمت‌ها بود. با این رویکرد، قرار بود هم از شدت مصرف انرژی کاسته شود و هم منابع حاصل از افزایش قیمت‌ها به شکلی متوازن میان اقشار مختلف جامعه توزیع گردد.
در این زمینه، پژوهشی تحت عنوان «واکاوی اثر پرداخت یارانه‌های نقدی بر مصرف خانوار» انجام شد که تأثیرات مثبت پرداخت یارانه نقدی بر مصرف کالاهای اساسی خانوارها را نشان می‌دهد. نتایج این تحقیق به‌وضوح نشان داد پرداخت‌های نقدی، به‌ویژه در شرایطی که جایگزین یارانه‌های انرژی شد، نه‌تنها مضرات ناشی از یارانه‌های انرژی را کاهش داد، بلکه مصرف مواد غذایی و تغذیه فقرا را نیز بهبود بخشید. از طرف دیگر، با وجود موفقیت‌های اولیه، اثرات تورم و عدم اتخاذ سیاست‌های حمایتی مشابه در سال‌های اخیر موجب کاهش ارزش واقعی این حمایت‌ها شد؛ به‌طوری‌که در حال حاضر متوسط یارانه تنها سه درصد از درآمد متوسط خانوار را شامل می‌شود.
پرداخت یارانه نقدی به‌عنوان یکی از شیوه‌های شناخته‌شده در دنیا برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، نشان‌دهنده چگونگی توزیع منابع مالی در کشورهاست. دولت‌ها برای حمایت از گروه‌های کم‌برخوردار، همواره منابعی را اختصاص می‌دهند که به شکل‌های مختلف قابل پرداخت است. این‌که چه نوع حمایت‌هایی انتخاب می‌شود و چطور توزیع می‌شود، به‌طور مستقیم بر رشد و توسعه اقتصادی تأثیرگذار است. در بسیاری از موارد، شکست‌های اقتصادی نتیجه توزیع نادرست منافع و هزینه‌ها در اقتصاد است؛ نه به‌خاطر کمبود ظرفیت‌های بخش‌های مردمی در تولید کالاها و خدمات. این مسئله به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، چالش‌های جدی‌تری ایجاد می‌کند.
یکی از مشکلات اساسی حکمرانی اقتصادی در ایران، عدم تفکیک دقیق بخش‌های حمایتی از سایر بخش‌هاست. در سال ۱۳۸۹، قانون هدفمندسازی یارانه‌ها اجرا شد که بر اساس داده‌های مرکز آمار، نتایج مثبتی در تغییرات مصرف خانوارها، به‌ویژه در کالاهای اساسی، به همراه داشت. افرادی که یارانه نقدی دریافت کردند، بهبود قابل توجهی در مصرف کالاهای اساسی داشتند.
در سال‌های اخیر، حمایت‌های دولت به سمت غیرمستقیم گرایش یافته، اما تحقیقات نشان می‌دهد حمایت‌های مستقیم اثربخشی بیشتری دارند. کارشناسان بر لزوم اصلاح توزیع یارانه‌ها و تمرکز بر تقویت قدرت خرید خانوارهای نیازمند، به‌ویژه با استفاده از استحقاق‌سنجی تأکید دارند.