وقتی ایمنی قربانی شتاب تولید می‌شود
شهرام احمدی کارشناس ارشد HSE
مفهوم HSE یا همان بهداشت، ایمنی و محیط زیست در صنایع بزرگ، به‌ویژه نفت، به‌عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار مطرح است. نظام مدیریت HSE سیستمی یکپارچه از عناصر پیشگیرانه و کنترلی است که هدف آن کاهش حوادث، حفاظت از انسان و محیط و کاهش آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی است. حوادث نفتی نه‌تنها پیامدهای اقتصادی و اجتماعی فوری دارند بلکه نگرانی افکار عمومی را درباره آثار بلندمدت نیز افزایش داده‌اند. از این رو، توجه به HSE به‌عنوان یک ضرورت حیاتی مطرح می‌شود و بی‌توجهی به آن می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای کشورها و شرکت‌ها به همراه داشته باشد.
تاریخ صنعت نفت مملو از فجایعی است که اثرات آن‌ها همچنان به‌عنوان درس‌های عبرت باقی مانده است. حادثه انتشار گاز سمی متیل ایزوسیانات در بوپال هند در سال ۱۹۸۵ با هزاران کشته و مصدوم یا انفجار سکوی پایپر آلفا در دریای شمال در سال ۱۹۸۷ با بیش از ۱۶۰ قربانی از نمونه‌های جهانی این حوادث‌اند. ایران نیز تجربه تلخ چنین رویدادهایی را دارد. انفجار خط لوله انتقال گاز در سال ۱۳۸۹، آتش‌سوزی پتروشیمی بوعلی‌سینا در سال ۱۳۹۵ و فوران چاه ۱۴۷ رگ سفید در سال ۱۳۹۶ تنها بخشی از فهرست طولانی حوادث صنعت نفت ایران است. در سال‌های اخیر نیز آتش‌سوزی پالایشگاه تهران و انفجار خط لوله چشمه‌خوش بر تداوم این چرخه تلخ صحه گذاشته است. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با انعکاس سریع این حوادث و تحلیل دلایل وقوع آن‌ها، نقشی مهم در افزایش حساسیت عمومی نسبت به ضرورت تقویت HSE ایفا می‌کنند.
مدیریت ریسک در صنعت نفت اهمیت دوچندان دارد. ماهیت فرآیندهای این صنعت همراه با مواد شیمیایی پرخطر و عملیات پیچیده، زمینه‌ساز وقوع حوادث است. عدم قطعیت در ماهیت خطر، در پیامدهای آن یا در ارتباط علت و معلولی، از عوامل اصلی بروز خسارات گسترده به شمار می‌رود. نظام HSE باید بتواند بر این حوزه‌های عدم قطعیت اثرگذار باشد. در ایران از دو دهه پیش تلاش‌هایی برای پیاده‌سازی نظام HSE بر پایه الگوهای بین‌المللی آغاز شد و وزارت نفت از سال ۱۳۸۱ آن را به شرکت‌های تابعه ابلاغ کرد. اگرچه دستاوردهای مهمی به ثبت رسیده است، اما هنوز فاصله قابل توجهی با استانداردهای جهانی وجود دارد. شکاف میان وضع موجود و سطح مطلوب تنها با فرهنگ‌سازی سازمانی، حمایت مدیران ارشد و تعهد عملی کارکنان پر می‌شود.
هدف اصلی نظام HSE و پدافند غیرعامل، پیشگیری از حوادث، کاهش خسارت و تضمین پایداری عملیات است. دستیابی به این هدف نیازمند راهبردهای میان‌مدت، چندلایه و نهادینه‌سازی دو سازوکار کلیدی یعنی مدیریت ریسک و مدیریت دارایی‌های فیزیکی است. در کنار این عوامل، نقش مقررات بالادستی، نظام‌های نظارتی و مطالبه‌گری ذی‌نفعان را نباید نادیده گرفت. به‌ویژه در صنعتی با ریسک‌های گسترده همچون نفت، فشارهای اجتماعی و مقرراتی می‌تواند به موتور محرک بهبود HSE بدل شود.
تاریخ صنعت نفت مملو از فجایعی است که اثرات آن‌ها همچنان به‌عنوان درس‌های عبرت باقی مانده است. حادثه انتشار گاز سمی متیل ایزوسیانات در بوپال هند در سال ۱۹۸۵ با هزاران کشته و مصدوم یا انفجار سکوی پایپر آلفا در دریای شمال در سال ۱۹۸۷ با بیش از ۱۶۰ قربانی از نمونه‌های جهانی این حوادث‌اند. ایران نیز تجربه تلخ چنین رویدادهایی را دارد. انفجار خط لوله انتقال گاز در سال ۱۳۸۹، آتش‌سوزی پتروشیمی بوعلی‌سینا در سال ۱۳۹۵ و فوران چاه ۱۴۷ رگ سفید در سال ۱۳۹۶ تنها بخشی از فهرست طولانی حوادث صنعت نفت ایران است. در سال‌های اخیر نیز آتش‌سوزی پالایشگاه تهران و انفجار خط لوله چشمه‌خوش بر تداوم این چرخه تلخ صحه گذاشته است. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با انعکاس سریع این حوادث و تحلیل دلایل وقوع آن‌ها، نقشی مهم در افزایش حساسیت عمومی نسبت به ضرورت تقویت HSE ایفا می‌کنند.
مدیریت ریسک در صنعت نفت اهمیت دوچندان دارد. ماهیت فرآیندهای این صنعت همراه با مواد شیمیایی پرخطر و عملیات پیچیده، زمینه‌ساز وقوع حوادث است. عدم قطعیت در ماهیت خطر، در پیامدهای آن یا در ارتباط علت و معلولی، از عوامل اصلی بروز خسارات گسترده به شمار می‌رود. نظام HSE باید بتواند بر این حوزه‌های عدم قطعیت اثرگذار باشد. در ایران از دو دهه پیش تلاش‌هایی برای پیاده‌سازی نظام HSE بر پایه الگوهای بین‌المللی آغاز شد و وزارت نفت از سال ۱۳۸۱ آن را به شرکت‌های تابعه ابلاغ کرد. اگرچه دستاوردهای مهمی به ثبت رسیده است، اما هنوز فاصله قابل توجهی با استانداردهای جهانی وجود دارد. شکاف میان وضع موجود و سطح مطلوب تنها با فرهنگ‌سازی سازمانی، حمایت مدیران ارشد و تعهد عملی کارکنان پر می‌شود.
هدف اصلی نظام HSE و پدافند غیرعامل، پیشگیری از حوادث، کاهش خسارت و تضمین پایداری عملیات است. دستیابی به این هدف نیازمند راهبردهای میان‌مدت، چندلایه و نهادینه‌سازی دو سازوکار کلیدی یعنی مدیریت ریسک و مدیریت دارایی‌های فیزیکی است. در کنار این عوامل، نقش مقررات بالادستی، نظام‌های نظارتی و مطالبه‌گری ذی‌نفعان را نباید نادیده گرفت. به‌ویژه در صنعتی با ریسک‌های گسترده همچون نفت، فشارهای اجتماعی و مقرراتی می‌تواند به موتور محرک بهبود HSE بدل شود.