یائسگی و آینده مادرانگی
ابراهیم الهی روزنامه نگار
افزایش سن ازدواج، دغدغه‌های شغلی و تحصیلی و تغییر سبک زندگی، بسیاری از زنان ایرانی را با پرسش تازه‌ای روبه‌رو کرده است: آیا می‌توان باروری را برای آینده ذخیره کرد؟ فریز تخمک یکی از پاسخ‌های پزشکی به این پرسش است. اما در ایران، این انتخاب علاوه بر موانع مالی، با چالش‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز همراه است. همین موانع موجب شده بسیاری از زنان، با وجود تمایل شدید، از انجام آن صرف‌نظر کنند.این در حالی است که جامعه ایران بر اساس آمارهای موجود، در آستانه تبدیل شدن به جامعه‌ای سالخورده است و نرخ رشد جمعیت آن رو به منفی شدن می‌رود.
یائسگی و تغییر مرزهای مادری
یائسگی پدیده‌ای طبیعی است که معمولاً بین ۴۵ تا ۵۵ سالگی رخ می‌دهد. پایان یافتن چرخه قاعدگی و توقف توانایی باروری اگرچه بخشی از روند زیستی بدن زن است، اما در جامعه‌ای که فرزندآوری جایگاه ویژه‌ای دارد، معنای متفاوتی پیدا می‌کند. برای بسیاری از زنان، یائسگی مترادف با بسته شدن درهای مادری است؛ در حالی‌که پزشکی نوین تلاش کرده این مرز را کمی جابه‌جا کند. در یک دهه اخیر، با فناوری «فریز تخمک» یا انجماد اووسیت، امکان حفظ باروری فراهم شده است؛ راهی که رویای مادر شدن را حتی در سنین بالاتر ممکن می‌سازد. با این حال، هزینه‌های سنگین، این رویا را برای بسیاری از زنان به انتخابی دست‌نیافتنی تبدیل کرده است. این روش به زن اجازه می‌دهد در سال‌های جوانی و پیش از کاهش کیفیت تخمک‌ها، تعدادی از آنها را منجمد کرده و برای سال‌های آینده ذخیره کند. بعدها، حتی پس از یائسگی یا در صورت ابتلا به بیماری، می‌توان از این تخمک‌ها استفاده کرد.
ضرورت فریز تخمک
در زمستان سال گذشته، میانگین سن ازدواج در مردان ۲۸.۵ و در زنان ۲۴.۳ سال اعلام شد؛ آماری که نسبت به فصل قبل اندکی افزایش یافته است. همچنین دبیر ستاد ملی جمعیت، نرخ رشد جمعیت کشور را ۰.۶ درصد اعلام کرده است؛ عددی که نشان می‌دهد ایران با شتاب به سمت پیری و کاهش جمعیت پیش می‌رود.
این آمارها خود گویای واقعیتی مهم است: کمترین تعداد زنان، پیش از ۳۰ سالگی ازدواج و فرزندآوری را تجربه می‌کنند. دلایل این وضعیت شامل تأخیر در ازدواج، ادامه تحصیل، حضور در بازار کار، مهاجرت و انتخاب‌های شخصی است. در نتیجه، سن اولین فرزندآوری به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و میانگین آن به بالای ۳۰ سال رسیده است.
از سوی دیگر، یافته‌های علمی نشان می‌دهد کیفیت و کمیت تخمک‌ها با افزایش سن کاهش می‌یابد. پس از ۳۵ سالگی، شانس باروری طبیعی به‌سرعت پایین می‌آید. از این‌رو، متخصصان فریز تخمک را نوعی «بیمه باروری» معرفی می‌کنند؛ مسیری که می‌تواند احتمال مادر شدن در سال‌های آینده را افزایش دهد.
مراکز فریز در ایران
آمار دقیقی از تعداد مراکز فعال در حوزه فریز تخمک وجود ندارد. وزارت بهداشت تنها فهرست مراکز ناباروری دارای مجوز را منتشر کرده، اما تفکیک روشنی از مراکز ارائه‌دهنده این خدمات ارائه نشده است. با این حال، در بیشتر استان‌ها مراکز ناباروری مجهز به خدمات فریز فعالیت می‌کنند. بیمارستان‌های بزرگ زنان در تهران، شیراز، مشهد، اصفهان و تبریز از نخستین مراکز ارائه‌دهنده این خدمات بوده‌اند. امروزه تقریباً در هر مرکز معتبر درمان ناباروری، فریز تخمک در کنار IVF (لقاح مصنوعی) به‌عنوان یکی از خدمات اصلی عرضه می‌شود. در برخی از منابع آماری به نقل از وزارت بهداشت اعلام شده که بر اساس آن هر سال بیش از ۲۵ هزار زن ایرانی به‌دلیل مشکلات ناباروری یا شرایط پزشکی به فکر فریز تخمک می‌افتند. اما برخی پزشکان تخمین می‌زنند سالانه چند هزار زن در ایران تخمک‌های خود را فریز می‌کنند؛ هرچند این رقم هنوز با کشورهایی مانند آمریکا و ترکیه فاصله زیادی دارد.
هزینه‌ها؛ مانعی بزرگ
یکی از جدی‌ترین موانع، هزینه بالای این عمل است که بسته به نوع مرکز (دولتی یا خصوصی)، داروها و خدمات جانبی، متفاوت است. در گام نخست، زن باید چند مرحله آزمایش و دارودرمانی برای تحریک تخمدان‌ها را طی کند. هزینه این داروها و تزریق‌ها به‌تنهایی می‌تواند بیش از ۱۰ تا ۲۰ میلیون تومان باشد. عمل تخمک‌گیری و انجماد، بسته به شرایط مرکز، بین ۲۰ تا ۷۰ میلیون تومان هزینه دارد. علاوه بر آن، تخمک‌های فریز شده نیاز به نگهداری در شرایط خاص دارند و مراکز، سالانه هزینه‌ای جداگانه دریافت می‌کنند که معمولاً بین ۱ تا ۶ میلیون تومان است. اگرچه مجلس در سال ۱۴۰۲ مصوب کرد که دختران مجرد بالای 30 سال تحت‌پوشش بیمه پایه قرار می‌گیرد اما واقعیت این است که اجرایی شدن آن به هزار اما و اگر پیوند خورده است بنابراین در حال حاضر فریز تخمک تحت پوشش بیمه‌های پایه قرار ندارد و تنها برخی بیمه‌های تکمیلی، بخشی از هزینه‌ها را جبران می‌کنند. در این شرایط است که زنان مجبورند هزینه‌ها را شخصاً پرداخت کنند. همین موضوع سبب شده این انتخاب بیشتر در میان زنان تحصیل‌کرده، شاغل و طبقه متوسط به بالا رایج باشد. در شرایط اقتصادی کنونی، حتی زنانی که پیش‌تر توان مالی انجام فریز تخمک را داشتند، امروز دیگر از پس این هزینه‌ها برنمی‌آیند. البته در لایحه برنامه هفتم توسعه، پیش‌بینی شده است که فریز تخمک برای دختران مجرد بالای ۳۰ سال و زنان متأهل تحت پوشش بیمه پایه قرار گیرد.
موانع قانونی و شرعی
مشکلات به هزینه‌ها محدود نمی‌شود. قوانین و مقررات این حوزه نیز پر از ابهام است. هنوز مشخص نیست اگر زنی پیش از استفاده فوت کند، تکلیف تخمک‌های فریز شده چه خواهد شد. همچنین این پرسش مطرح است که آیا زن مجرد می‌تواند از تخمک‌های خود استفاده کند و آیا امکان انتقال آنها به خارج از کشور وجود دارد یا خیر.از نظر فقهی، اصل فریز تخمک با نظر مراجع شیعه مجاز است؛ به شرط آنکه فرآیند لقاح و بارداری در چارچوب ازدواج شرعی انجام شود. اما استفاده زنان مجرد از تخمک‌های فریز شده همچنان با محدودیت و ابهام روبه‌رو است. مسئله دیگری که زنان با آن مواجه‌اند، نگاه فرهنگی و اجتماعی است. بسیاری از زنان می‌گویند وقتی تصمیم به فریز تخمک می‌گیرند، با پرسش‌های قضاوت‌گرانه روبه‌رو می‌شوند: «مگر قصد ازدواج نداری؟» یا «چرا آینده‌ات را این‌طور برنامه‌ریزی می‌کنی؟». همین نگاه‌ها باعث می‌شود برخی زنان تصمیم خود را پنهان کنند یا حتی از انجام آن منصرف شوند.
در شرایط کنونی، فریز تخمک در ایران به یک «تجارت درمانی» تبدیل شده است. کافی است جست‌وجویی در اینترنت انجام دهید؛ ده‌ها مرکز با تبلیغات مختلف آماده ارائه این خدمات هستند. برخی از این مراکز صرفاً با انگیزه مالی فعالیت می‌کنند، بدون آنکه کیفیت و استانداردهای لازم را رعایت کنند. گاهی نیز اخباری درباره تعطیلی مراکز نگهداری تخمک‌ها شنیده می‌شود؛ اتفاقی که می‌تواند سرمایه زیستی زنان را به خطر بیندازد. این وضعیت ضرورت ورود نهادهای نظارتی را بیش از پیش نشان می‌دهد.
یائسگی و تغییر مرزهای مادری
یائسگی پدیده‌ای طبیعی است که معمولاً بین ۴۵ تا ۵۵ سالگی رخ می‌دهد. پایان یافتن چرخه قاعدگی و توقف توانایی باروری اگرچه بخشی از روند زیستی بدن زن است، اما در جامعه‌ای که فرزندآوری جایگاه ویژه‌ای دارد، معنای متفاوتی پیدا می‌کند. برای بسیاری از زنان، یائسگی مترادف با بسته شدن درهای مادری است؛ در حالی‌که پزشکی نوین تلاش کرده این مرز را کمی جابه‌جا کند. در یک دهه اخیر، با فناوری «فریز تخمک» یا انجماد اووسیت، امکان حفظ باروری فراهم شده است؛ راهی که رویای مادر شدن را حتی در سنین بالاتر ممکن می‌سازد. با این حال، هزینه‌های سنگین، این رویا را برای بسیاری از زنان به انتخابی دست‌نیافتنی تبدیل کرده است. این روش به زن اجازه می‌دهد در سال‌های جوانی و پیش از کاهش کیفیت تخمک‌ها، تعدادی از آنها را منجمد کرده و برای سال‌های آینده ذخیره کند. بعدها، حتی پس از یائسگی یا در صورت ابتلا به بیماری، می‌توان از این تخمک‌ها استفاده کرد.
ضرورت فریز تخمک
در زمستان سال گذشته، میانگین سن ازدواج در مردان ۲۸.۵ و در زنان ۲۴.۳ سال اعلام شد؛ آماری که نسبت به فصل قبل اندکی افزایش یافته است. همچنین دبیر ستاد ملی جمعیت، نرخ رشد جمعیت کشور را ۰.۶ درصد اعلام کرده است؛ عددی که نشان می‌دهد ایران با شتاب به سمت پیری و کاهش جمعیت پیش می‌رود.
این آمارها خود گویای واقعیتی مهم است: کمترین تعداد زنان، پیش از ۳۰ سالگی ازدواج و فرزندآوری را تجربه می‌کنند. دلایل این وضعیت شامل تأخیر در ازدواج، ادامه تحصیل، حضور در بازار کار، مهاجرت و انتخاب‌های شخصی است. در نتیجه، سن اولین فرزندآوری به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و میانگین آن به بالای ۳۰ سال رسیده است.
از سوی دیگر، یافته‌های علمی نشان می‌دهد کیفیت و کمیت تخمک‌ها با افزایش سن کاهش می‌یابد. پس از ۳۵ سالگی، شانس باروری طبیعی به‌سرعت پایین می‌آید. از این‌رو، متخصصان فریز تخمک را نوعی «بیمه باروری» معرفی می‌کنند؛ مسیری که می‌تواند احتمال مادر شدن در سال‌های آینده را افزایش دهد.
مراکز فریز در ایران
آمار دقیقی از تعداد مراکز فعال در حوزه فریز تخمک وجود ندارد. وزارت بهداشت تنها فهرست مراکز ناباروری دارای مجوز را منتشر کرده، اما تفکیک روشنی از مراکز ارائه‌دهنده این خدمات ارائه نشده است. با این حال، در بیشتر استان‌ها مراکز ناباروری مجهز به خدمات فریز فعالیت می‌کنند. بیمارستان‌های بزرگ زنان در تهران، شیراز، مشهد، اصفهان و تبریز از نخستین مراکز ارائه‌دهنده این خدمات بوده‌اند. امروزه تقریباً در هر مرکز معتبر درمان ناباروری، فریز تخمک در کنار IVF (لقاح مصنوعی) به‌عنوان یکی از خدمات اصلی عرضه می‌شود. در برخی از منابع آماری به نقل از وزارت بهداشت اعلام شده که بر اساس آن هر سال بیش از ۲۵ هزار زن ایرانی به‌دلیل مشکلات ناباروری یا شرایط پزشکی به فکر فریز تخمک می‌افتند. اما برخی پزشکان تخمین می‌زنند سالانه چند هزار زن در ایران تخمک‌های خود را فریز می‌کنند؛ هرچند این رقم هنوز با کشورهایی مانند آمریکا و ترکیه فاصله زیادی دارد.
هزینه‌ها؛ مانعی بزرگ
یکی از جدی‌ترین موانع، هزینه بالای این عمل است که بسته به نوع مرکز (دولتی یا خصوصی)، داروها و خدمات جانبی، متفاوت است. در گام نخست، زن باید چند مرحله آزمایش و دارودرمانی برای تحریک تخمدان‌ها را طی کند. هزینه این داروها و تزریق‌ها به‌تنهایی می‌تواند بیش از ۱۰ تا ۲۰ میلیون تومان باشد. عمل تخمک‌گیری و انجماد، بسته به شرایط مرکز، بین ۲۰ تا ۷۰ میلیون تومان هزینه دارد. علاوه بر آن، تخمک‌های فریز شده نیاز به نگهداری در شرایط خاص دارند و مراکز، سالانه هزینه‌ای جداگانه دریافت می‌کنند که معمولاً بین ۱ تا ۶ میلیون تومان است. اگرچه مجلس در سال ۱۴۰۲ مصوب کرد که دختران مجرد بالای 30 سال تحت‌پوشش بیمه پایه قرار می‌گیرد اما واقعیت این است که اجرایی شدن آن به هزار اما و اگر پیوند خورده است بنابراین در حال حاضر فریز تخمک تحت پوشش بیمه‌های پایه قرار ندارد و تنها برخی بیمه‌های تکمیلی، بخشی از هزینه‌ها را جبران می‌کنند. در این شرایط است که زنان مجبورند هزینه‌ها را شخصاً پرداخت کنند. همین موضوع سبب شده این انتخاب بیشتر در میان زنان تحصیل‌کرده، شاغل و طبقه متوسط به بالا رایج باشد. در شرایط اقتصادی کنونی، حتی زنانی که پیش‌تر توان مالی انجام فریز تخمک را داشتند، امروز دیگر از پس این هزینه‌ها برنمی‌آیند. البته در لایحه برنامه هفتم توسعه، پیش‌بینی شده است که فریز تخمک برای دختران مجرد بالای ۳۰ سال و زنان متأهل تحت پوشش بیمه پایه قرار گیرد.
موانع قانونی و شرعی
مشکلات به هزینه‌ها محدود نمی‌شود. قوانین و مقررات این حوزه نیز پر از ابهام است. هنوز مشخص نیست اگر زنی پیش از استفاده فوت کند، تکلیف تخمک‌های فریز شده چه خواهد شد. همچنین این پرسش مطرح است که آیا زن مجرد می‌تواند از تخمک‌های خود استفاده کند و آیا امکان انتقال آنها به خارج از کشور وجود دارد یا خیر.از نظر فقهی، اصل فریز تخمک با نظر مراجع شیعه مجاز است؛ به شرط آنکه فرآیند لقاح و بارداری در چارچوب ازدواج شرعی انجام شود. اما استفاده زنان مجرد از تخمک‌های فریز شده همچنان با محدودیت و ابهام روبه‌رو است. مسئله دیگری که زنان با آن مواجه‌اند، نگاه فرهنگی و اجتماعی است. بسیاری از زنان می‌گویند وقتی تصمیم به فریز تخمک می‌گیرند، با پرسش‌های قضاوت‌گرانه روبه‌رو می‌شوند: «مگر قصد ازدواج نداری؟» یا «چرا آینده‌ات را این‌طور برنامه‌ریزی می‌کنی؟». همین نگاه‌ها باعث می‌شود برخی زنان تصمیم خود را پنهان کنند یا حتی از انجام آن منصرف شوند.
در شرایط کنونی، فریز تخمک در ایران به یک «تجارت درمانی» تبدیل شده است. کافی است جست‌وجویی در اینترنت انجام دهید؛ ده‌ها مرکز با تبلیغات مختلف آماده ارائه این خدمات هستند. برخی از این مراکز صرفاً با انگیزه مالی فعالیت می‌کنند، بدون آنکه کیفیت و استانداردهای لازم را رعایت کنند. گاهی نیز اخباری درباره تعطیلی مراکز نگهداری تخمک‌ها شنیده می‌شود؛ اتفاقی که می‌تواند سرمایه زیستی زنان را به خطر بیندازد. این وضعیت ضرورت ورود نهادهای نظارتی را بیش از پیش نشان می‌دهد.