تیغ دولبه شکاف طبقاتی
عبدالرضا مدنی قمی کارشناس اقتصادی
گزارش تازه مرکز آمار ایران نشان‌دهنده رشد هم‌زمان دو شاخص اقتصادی نگران‌کننده است: ضریب جینی از ۰.۳۸۷۷ به ۰.۳۹۷۹ افزایش یافته و نرخ تورم در چهار ماه نخست ۱۴۰۴ به بالای ۳۵ درصد رسیده است. این هم‌زمانی زنگ خطری جدی برای معیشت مردم و ثبات اقتصادی کشور به صدا درمی‌آورد و می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای بر نابرابری، فقر و کیفیت زندگی شهروندان به دنبال داشته باشد.
افزایش ضریب جینی که شاخصی برای سنجش میزان نابرابری درآمدی در جامعه است، به معنای عمیق‌تر شدن شکاف درآمدی میان دهک‌های مختلف است. هم‌زمان، تورم بالا باعث کاهش ارزش پول ملی و افزایش هزینه‌های زندگی شده است. ترکیب این دو عامل، به‌ویژه برای خانوارهای با درآمد پایین و متوسط، به معنای فشار مضاعف است؛ آنها نه‌تنها سهم کمتری از درآمد ملی دارند، بلکه قدرت خریدشان نیز روزبه‌روز کاهش می‌یابد. اقتصاددانان معتقدند این هم‌زمانی چرخه فقر را تقویت می‌کند. خانواده‌هایی که با درآمد محدود زندگی می‌کنند، در شرایط تورمی مجبور به صرفه‌جویی بیشتر می‌شوند و به‌تدریج از دسترسی به خدمات آموزشی، بهداشتی و تغذیه مناسب محروم می‌شوند. این محرومیت‌های مداوم نسل بعدی را نیز در معرض فقر قرار می‌دهد و موجب تثبیت نابرابری اجتماعی می‌شود. به عبارت دیگر، افزایش ضریب جینی و تورم هم‌زمان نه‌تنها فقر را افزایش می‌دهد، بلکه آن را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند. یکی از دلایل این پدیده تغییرات ساختار اشتغال در بهار ۱۴۰۴ است. بر اساس آمارها، سهم اشتغال در بخش کشاورزی برای نخستین‌بار طی دهه گذشته اندکی افزایش یافته، اما اشتغال در بخش‌های صنعت و خدمات کاهش یافته است. این تغییرات نشان می‌دهد بخش‌های تولیدی و خدماتی که معمولاً دستمزد بالاتر و مزایای اجتماعی بیشتری ارائه می‌دهند، در حال کوچک شدن هستند و افراد بیشتری به کار در بخش کشاورزی یا مشاغل کم‌درآمد و غیررسمی روی آورده‌اند. کاهش فرصت‌های شغلی با درآمد مناسب فشار بر خانوارها را بیشتر کرده و شکاف طبقاتی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، تورم بالا اثر مستقیمی بر قدرت خرید مردم دارد. هزینه‌های مسکن، خوراک، انرژی و خدمات عمومی به‌سرعت افزایش یافته و این رشد قیمت‌ها عمدتاً برای دهک‌های پایین جامعه سنگین‌تر است. هنگامی که درآمد واقعی این گروه‌ها کاهش می‌یابد، توانایی آنها برای پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در آموزش و سلامت فرزندان کاهش پیدا می‌کند و این همان حلقه‌ای است که فقر را از یک نسل به نسل بعدی منتقل می‌کند. افزایش ضریب جینی زمانی نگران‌کننده می‌شود که با تورم بالا همراه گردد؛ زیرا اثرات آن بر معیشت مردم ملموس‌تر است و می‌تواند اعتماد عمومی را تضعیف کرده، نارضایتی اجتماعی و فشار بر دولت را افزایش دهد. اقتصاددانان هشدار می‌دهند هم‌زمانی این دو شاخص، در نبود سیاست‌های هدفمند، خطر بحران‌های عمیق‌تر اجتماعی و اقتصادی را به‌دنبال دارد.