به‌انگیزۀ 130 سالگیِ کارخانۀ قندِ کهریزک
کامی که شیرین نماند
امیررضا محمدی روزنامه‌نگار
از زمان انعقاد قرارداد گلستان که روسیۀ تزاری با تحمیل قوانین سخت‌گیرانه و استعماری خود در گمرکات و تجارت با ایران، راه تصاحب بازارهای داخلی را پیدا کرد، اقتصاد کشور و تولیدات سنتی و صنعتی ما رو به افول نهاد تا این‌که با ورود انگلستان به این رقابت، عملاً لاشه‌ای بیش از آن باقی نماند. از زمانی که قند شیرین توسط روس‌ها به ایران وارد شد، جایگزین توت، کشمش و خرمایی شد که ایرانیان در کنار چای خود مصرف می‌کردند و محبوبیت یافت. حالا نوبت انگلیسی‌ها بود که بازار را رقابتی کنند. گزارش طرح تأسیس کارخانه قند در ایران زیر نظر مستشاران بلژیکی توسط یکی از وابستگان نظامی سفارت انگلیس به نام کاپیتان پیکوت تهیه و در ۲۸ مه ۱۸۹۴ از ایران به انگلیس ارسال و اعلام شد.
در سال ۱۸۹۱ کمیته‌ای با عنوان «کمیتۀ مطالعات صنعتی پاریس» موفق به کسب امتیاز قند در ایران شد و هیأت سه‌نفره ار مهندسان بلژیکی راهی ایران شدند تا مقدمات تأسیس کارخانه را فراهم آورند. آنان سرانجام در گزارشی، به مرغوبیت چغندرهای زمین‌های جنوب تهران اشاره کردند که از قضا املاک میرزا علی‌خان امین‌الدوله، از رجال سرشناس زمان بود. اتفاقاتی همچون لغو قرارداد رژی که موجب عدم رونق اقتصاد و بازار ایران شده بود، نتوانست مبلغ سه‌میلیون و ۵۰۰هزار فرانک را فراهم کند اما مسیو بارون دارپ بلژیکی، به‌هیچ‌وجه نمی‌توانست قید نیروی کار ارزان ایرانی را بزند. بنابراین با تلاش فراوان ارزش سهام را بالا برد و با وعده‌های گوناگون ازجمله کشیدن را‌ه‌آهن به منطقۀ کهریزک، جلب اعتماد کرد. زمینی به مساحت ۷2هزار مترمربع را به این موضوع اختصاص داده که در قلب مزارع چغندر قند ری واقع شده بود و شخص امین‌الدوله تأمین آب و روزانه 100 تن چغندر آن را به کلی برعهده گرفت.
بنا شد تا ساختمانی به‌‍صورت هشت سولۀ به‌هم‌پیوسته به‌علاوۀ محل اسکان ده‌ها کارگر، انبار و ساختمان اداری ساخته شود و پنجم خرداد ۱۲۷۴، کارخانۀ قند کهریزک به‌عنوان نخستین تولیدکنندۀ قند سفید در ایران، آغاز به ساخت کرد. گفته می‌شود که مزارع اطراف کارخانه از ابتدا گندم و جو می‌کاشتند و یا به جبر یا به اختیار، هم‌زمان با ساخت کارخانه زیر کشت چغندر رفتند و سال ۱۲۷۵، نخستین محصول به ثمر نشست. هم‌زمان اولین کله‌قند ایرانی تولید شد که با ساخارین ۱۵ درصدی، به گواه تاریخ‌نگارانی همچون اعتمادالسلطنه و جمالزاده، محصولی مرغوب‌تر و ارزان‌تر از نمونۀ مشابه روسی بود. حالا دیگر نیاز نبود که ایرانیان قند کافرساز خارجی را طبق عادت قبل از خوردن، در چای مبارک خیس کرده یا فوت کنند تا اثری از شیاطین انسی در آن نماند! اما شرکت روسی زیگلر و شرکا که چشم از دست دادن بازار را نداشتند، آ‌نقدر حق گمرکات و پخش را پایین آوردند تا قیمت تمام‌شدۀ محصول‌‍شان از هر سه کیلوگرم قند ایرانی که معادل ۴۵ شاهی بود پایین‌تر بیاید که در نهایت، منجر به ورشکستگی کارخانه با ماشین‌آلات انگلیسی ویلکاک‌اش در سال ۱۲۷۹ شد. البته ناگفته نماند که برخی عدم تأمین نیاز روزانۀ چغندر و کرایه بالای حمل آن‌ها را موجب تعطیلی‌اش دانستند.