سونامی بی‌آبی!
محمد رضوانی روزنامه نگار
کمبود آب، به‌ویژه در تهران، این روزها به مشکلی جدی تبدیل شده است. ناترازی آب و برق باعث تعطیلی مکرر شهرها شده و اقتصاد را تحت فشار گذاشته است. سخنگوی دولت هشدار داده که تعطیلی‌ها ممکن است ادامه یابد؛ اگرچه بیشترین ضرر متوجه دولت است. بحران آب نه‌تنها سلامت و اکوسیستم را تهدید می‌کند، بلکه تولید کشاورزی و ثبات اقتصادی را نیز به خطر انداخته است. سال‌ها هشدار داده‌اند، اما با کاهش بارش‌ها و مدیریت ضعیف مصرف، حالا سدهای تهران زودتر از موعد خالی می‌شوند. مجموع ذخایر سدهای تهران در حال حاضر حدود ۴۱۴ میلیون مترمکعب است که در شرایط نرمال در این زمان از سال باید ۹۲۵ میلیون مترمکعب ذخیره آبی در سدهای تهران داشته باشیم. در واقع ذخایر فعلی سدهای تأمین آب تهران کمتر از نصف ذخایر آبی در شرایط عادی است و شاهد کسری ۵۰۰ میلیون مترمکعبی هستیم.
از طرفی وزارت نیرو و سازمان آب‌وفاضلاب ضمن درخواست از مردم برای صرفه‌جویی، رسماً عموم مردم را به نصب پمپ و منبع ذخیره‌سازی آب دعوت می‌کنند. این در حالی است که همگان می‌دانند حدود ۹۰ درصد از آب مصرفی در ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و سهم مصرف خانگی کمتر از ۱۰ درصد است.
طبق جدیدترین بررسی آماری وزارت نیرو، سهم حدود ۹۰ درصدی (۸۹.۷ درصد) بخش کشاورزی در مصرف آب کشور همچنان برقرار است؛ سهم بخش شرب حدود ۸.۲ درصد و سهم بخش صنعت نیز حدود ۲.۱ درصد است. در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است. آمارها نشان می‌دهد ۷۹ درصد آب شرب در بخش خانگی و ۲۱ درصد آن در بخش‌های غیرخانگی مصرف می‌شود. استان‌های خوزستان، البرز، لرستان، زنجان، فارس و تهران در فهرست پرمصرف‌ترین مناطق کشور هستند و استان‌هایی مانند خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، مرکزی و همچنین شهر مشهد جزو کم‌مصرف‌ترین مناطق به شمار می‌آیند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، می‌گوید بحران آب جدی‌تر از آن است که امروز درباره آن صحبت می‌شود و اگر فکری عاجل نکنیم، در آینده با شرایطی مواجه خواهیم شد که نمی‌توان هیچ علاجی برای آن یافت. به اعتقاد او، تدابیری مانند انتقال آب از سایر نقاط به تهران مشکل را ریشه‌ای حل نخواهد کرد و نباید اجازه دهیم صنایع آب‌بر فعال در پایتخت طرح توسعه اجرا کنند. همچنین رفع چالش کم‌آبی باید ریشه‌ای، جامع و منطقه‌محور باشد که نیازمند تغییر نگرش است. به گفته پزشکیان، باید برای رفع کم‌آبی پنج اصل مهم مهندسی آب و خاک و کشت، آموزش مؤثر، سیاست‌های تشویقی، برخورد قانونی با متخلفان و نظام ارزیابی و نظارت مستمر مد نظر قرار گیرد.
توسعه اقتصادی در شرایط کم‌آبی
آب، فراتر از یک نیاز زیستی، امروزه به یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصاد بدل شده است. بدون آب، کشاورزی از حرکت می‌افتد، صنایع زمین‌گیر می‌شوند و توسعه اقتصادی به بن‌بست می‌رسد. در ایران اما این مایه حیات نه‌تنها با بحران کمیت مواجه است، بلکه سوءمدیریت، نظام ناکارآمد اقتصادی در تخصیص منابع و نبود حکمرانی هوشمندانه باعث شده که کمبود آب به تهدیدی جدی برای اقتصاد ملی تبدیل شود. برای مثال، سد لار فقط یک درصد آب دارد و نیمی از مخازن آبی کشور خالی‌اند. این فقط خشکسالی نیست؛ مدیریت غلط، رسوبات و چاه‌های غیرمجاز، ایران را به لبه یک بحران بی‌سابقه کشانده‌اند.
در شرایطی که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی کمتر از ۱۰ درصد است.
دلایل اقتصادی بحران آب در ایران را می‌توان یارانه پنهان آب، الگوی ناکارآمد کشت، بحران سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب، مدیریت چندبخشی و عدم هماهنگی میان نهادها، تغییر اقلیم و کم‌بارشی برشمرد.
کم‌آبی و بحران آب در کشور با توجه به خشکسالی‌های اخیر و بحرانی بودن ذخایر آب شیرین کشور می‌تواند مشکلات کلیدی پیشِ‌روی اقتصاد ایران قرار دهد. عدم رشد تولید، کاهش و توقف فعالیت پالایشگاه‌های مناطق مرکزی ایران، کاهش تولید صنایع آب‌بر مانند صنایع فولاد، اختلال در تأمین برق از سدها و نیروگاه‌های برق‌آبی، کاهش امنیت غذایی و افزایش تورم ناشی از کمبود مواد غذایی، تهدید سلامت جامعه و افزایش هزینه‌های اقتصادی درمان از جمله این مشکلات است که در صورت بی‌توجهی به مسائل مذکور، تبعات امنیتی بالایی برای کشور خواهد داشت.
از این‌رو، راهکارهایی مانند در نظر گرفتن آمایش سرزمین در احداث کارخانه‌های جدید صنایع آب‌بر، آزادسازی قیمت آب برای صنایع پرمصرف و آب‌بر، تأکید بر مشارکت تمام دستگاه‌ها برای برخورد با چاه‌های غیرمجاز و اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز، استفاده از پساب در آبیاری اراضی کشاورزی، استفاده از آب‌های نامتعارف در مصارف غیرشرب شهری، استفاده از پساب در صنایع داخلی، حمایت دولت از صنایع برای خرید و نصب تجهیزات و تکنولوژی‌های کارآمد آبی و ارائه مشوق‌های اثرگذار در بخش کشاورزی برای به‌کارگیری فناوری با آب‌بری کمتر به منظور مدیریت وضعیت بحرانی کمبود آب در کشور پیشنهاد می‌شود.
چالش تأمین آب شرب در ۵۲ شهر
بنابر اطلاعیه آبفای استان تهران، خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده، به‌شدت منابع آبی تهران را تحت تأثیر قرار داده است، به‌طوری‌که هم‌اکنون ذخایر موجود در سدهای تأمین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارند. آبفا یکی از راه‌های برون‌رفت از شرایط موجود را اعمال مدیریت فشار شبکه برای توزیع همگن و عادلانه آب می‌داند.
این سازمان همچنین اعلام کرد که ۵۲ شهر در ۲۹ استان کشور از جمله تهران، مشهد، اصفهان، اراک، بندرعباس و یزد در وضعیت تنش آبی قرار دارند و نیمی از جمعیت شهری ایران در معرض چالش ناپایداری تأمین آب شرب هستند. مطالعات نشان می‌دهد که صرفه‌جویی ۱۵ تا ۲۰ درصدی در مصرف آب توسط خانوارها بر پایداری شرایط مؤثر است.
اگرچه وزیر نیرو بابت افت فشار آب در بعضی مناطق از مردم عذرخواهی کرد، اما سال گذشته که قطعی برق گریبان کشور را گرفته بود، رئیس‌جمهور با محاسبات همین وزیر اعلام کرد که تا سال آینده مشکل برق را حل می‌کند و از مردم خواست که با دو ساعت قطع برق کنار بیایند. سرانجام نیز مشخص شد که با دو ساعت قطع برق هم مشکل کشور حل نشد و پزشکیان از مردم عذرخواهی کرد و به‌صراحت اعلام کرد که محاسبات آقای وزیر اشتباه بوده است. علی‌آبادی حالا بابت قطعی آب از مردم عذرخواهی می‌کند. این بدان معناست که تاوان بی‌تدبیری دولت‌های پیشین و حاضر در حوزه آب را مردم باید بپردازند و حالا باید قطعی آب را در کنار قطعی برق که به آن عادت کرده‌اند، تحمل کنند. محمدحسین امید، استاد مهندسی آبیاری و آبادانی دانشگاه تهران، می‌گوید ابرچالش ایران در حال حاضر و آینده، آب است. او در چهلمین اجلاس رؤسای دانشگاه‌های ایران، مسعود پزشکیان را خطاب قرار داد و گفت در ۵۰ سال گذشته بیش از ۲۵۰ میلیارد مترمکعب مازاد مصرف آب داشتیم و اکنون با توجه به راهکارهای انحرافی که پیش‌تر توسط بعضی افراد مطرح و اجرا شده حتی با تأمین ۱۰۰ میلیارد دلار هم حل نمی‌شود. او با اشاره به بعضی پروژه‌های اجراشده در ایران از جمله در کاشان و آبادان گفت همان موقع هم اعلام کردیم این پروژه‌ها درست نیست. مهدی قمیشی، استاد آب دانشگاه شهید چمران، نیز می‌گوید در تابستان گذشته که پایان دولت سیزدهم بود، متأسفانه ناترازی برق فشار آورد و آب سدها را مصرف کردند. مثلاً در کارون حدود ۲ میلیون مترمکعب را بدون اینکه مصرفی داشته باشد، رهاسازی کردند و از دستمان رفت. این کار با وجود اینکه خشکسالی پیش‌بینی شده بود، انجام شد و ذخایر قبلی را هم از بین برد. دکتر بنفشه زهرایی، استاد مدیریت منابع آب دانشگاه تهران و دبیر پیشین کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی، درباره شرایط کنونی کشور خاطرنشان کرد: «سد ماملو در شهریورماه از مدار خارج خواهد شد. پس از آن، به ترتیب سدهای لار، لتیان و کرج نیز دیگر توان تأمین آب را نخواهند داشت. این هشدار جدی نشان می‌دهد که ما در مسیر یک بحران تمام‌عیار آبی هستیم.» او هشدار داد که کمبود آب در فصل گرم می‌تواند شرایطی شبیه آخرالزمان ایجاد کند و همگان را دچار مشکلات جدی سازد.
از طرفی وزارت نیرو و سازمان آب‌وفاضلاب ضمن درخواست از مردم برای صرفه‌جویی، رسماً عموم مردم را به نصب پمپ و منبع ذخیره‌سازی آب دعوت می‌کنند. این در حالی است که همگان می‌دانند حدود ۹۰ درصد از آب مصرفی در ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و سهم مصرف خانگی کمتر از ۱۰ درصد است.
طبق جدیدترین بررسی آماری وزارت نیرو، سهم حدود ۹۰ درصدی (۸۹.۷ درصد) بخش کشاورزی در مصرف آب کشور همچنان برقرار است؛ سهم بخش شرب حدود ۸.۲ درصد و سهم بخش صنعت نیز حدود ۲.۱ درصد است. در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است. آمارها نشان می‌دهد ۷۹ درصد آب شرب در بخش خانگی و ۲۱ درصد آن در بخش‌های غیرخانگی مصرف می‌شود. استان‌های خوزستان، البرز، لرستان، زنجان، فارس و تهران در فهرست پرمصرف‌ترین مناطق کشور هستند و استان‌هایی مانند خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، مرکزی و همچنین شهر مشهد جزو کم‌مصرف‌ترین مناطق به شمار می‌آیند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، می‌گوید بحران آب جدی‌تر از آن است که امروز درباره آن صحبت می‌شود و اگر فکری عاجل نکنیم، در آینده با شرایطی مواجه خواهیم شد که نمی‌توان هیچ علاجی برای آن یافت. به اعتقاد او، تدابیری مانند انتقال آب از سایر نقاط به تهران مشکل را ریشه‌ای حل نخواهد کرد و نباید اجازه دهیم صنایع آب‌بر فعال در پایتخت طرح توسعه اجرا کنند. همچنین رفع چالش کم‌آبی باید ریشه‌ای، جامع و منطقه‌محور باشد که نیازمند تغییر نگرش است. به گفته پزشکیان، باید برای رفع کم‌آبی پنج اصل مهم مهندسی آب و خاک و کشت، آموزش مؤثر، سیاست‌های تشویقی، برخورد قانونی با متخلفان و نظام ارزیابی و نظارت مستمر مد نظر قرار گیرد.
توسعه اقتصادی در شرایط کم‌آبی
آب، فراتر از یک نیاز زیستی، امروزه به یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصاد بدل شده است. بدون آب، کشاورزی از حرکت می‌افتد، صنایع زمین‌گیر می‌شوند و توسعه اقتصادی به بن‌بست می‌رسد. در ایران اما این مایه حیات نه‌تنها با بحران کمیت مواجه است، بلکه سوءمدیریت، نظام ناکارآمد اقتصادی در تخصیص منابع و نبود حکمرانی هوشمندانه باعث شده که کمبود آب به تهدیدی جدی برای اقتصاد ملی تبدیل شود. برای مثال، سد لار فقط یک درصد آب دارد و نیمی از مخازن آبی کشور خالی‌اند. این فقط خشکسالی نیست؛ مدیریت غلط، رسوبات و چاه‌های غیرمجاز، ایران را به لبه یک بحران بی‌سابقه کشانده‌اند.
در شرایطی که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی کمتر از ۱۰ درصد است.
دلایل اقتصادی بحران آب در ایران را می‌توان یارانه پنهان آب، الگوی ناکارآمد کشت، بحران سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب، مدیریت چندبخشی و عدم هماهنگی میان نهادها، تغییر اقلیم و کم‌بارشی برشمرد.
کم‌آبی و بحران آب در کشور با توجه به خشکسالی‌های اخیر و بحرانی بودن ذخایر آب شیرین کشور می‌تواند مشکلات کلیدی پیشِ‌روی اقتصاد ایران قرار دهد. عدم رشد تولید، کاهش و توقف فعالیت پالایشگاه‌های مناطق مرکزی ایران، کاهش تولید صنایع آب‌بر مانند صنایع فولاد، اختلال در تأمین برق از سدها و نیروگاه‌های برق‌آبی، کاهش امنیت غذایی و افزایش تورم ناشی از کمبود مواد غذایی، تهدید سلامت جامعه و افزایش هزینه‌های اقتصادی درمان از جمله این مشکلات است که در صورت بی‌توجهی به مسائل مذکور، تبعات امنیتی بالایی برای کشور خواهد داشت.
از این‌رو، راهکارهایی مانند در نظر گرفتن آمایش سرزمین در احداث کارخانه‌های جدید صنایع آب‌بر، آزادسازی قیمت آب برای صنایع پرمصرف و آب‌بر، تأکید بر مشارکت تمام دستگاه‌ها برای برخورد با چاه‌های غیرمجاز و اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز، استفاده از پساب در آبیاری اراضی کشاورزی، استفاده از آب‌های نامتعارف در مصارف غیرشرب شهری، استفاده از پساب در صنایع داخلی، حمایت دولت از صنایع برای خرید و نصب تجهیزات و تکنولوژی‌های کارآمد آبی و ارائه مشوق‌های اثرگذار در بخش کشاورزی برای به‌کارگیری فناوری با آب‌بری کمتر به منظور مدیریت وضعیت بحرانی کمبود آب در کشور پیشنهاد می‌شود.
چالش تأمین آب شرب در ۵۲ شهر
بنابر اطلاعیه آبفای استان تهران، خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌های استان تهران در سال آبی جاری که در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده، به‌شدت منابع آبی تهران را تحت تأثیر قرار داده است، به‌طوری‌که هم‌اکنون ذخایر موجود در سدهای تأمین‌کننده آب تهران در پایین‌ترین وضعیت خود در یک قرن اخیر قرار دارند. آبفا یکی از راه‌های برون‌رفت از شرایط موجود را اعمال مدیریت فشار شبکه برای توزیع همگن و عادلانه آب می‌داند.
این سازمان همچنین اعلام کرد که ۵۲ شهر در ۲۹ استان کشور از جمله تهران، مشهد، اصفهان، اراک، بندرعباس و یزد در وضعیت تنش آبی قرار دارند و نیمی از جمعیت شهری ایران در معرض چالش ناپایداری تأمین آب شرب هستند. مطالعات نشان می‌دهد که صرفه‌جویی ۱۵ تا ۲۰ درصدی در مصرف آب توسط خانوارها بر پایداری شرایط مؤثر است.
اگرچه وزیر نیرو بابت افت فشار آب در بعضی مناطق از مردم عذرخواهی کرد، اما سال گذشته که قطعی برق گریبان کشور را گرفته بود، رئیس‌جمهور با محاسبات همین وزیر اعلام کرد که تا سال آینده مشکل برق را حل می‌کند و از مردم خواست که با دو ساعت قطع برق کنار بیایند. سرانجام نیز مشخص شد که با دو ساعت قطع برق هم مشکل کشور حل نشد و پزشکیان از مردم عذرخواهی کرد و به‌صراحت اعلام کرد که محاسبات آقای وزیر اشتباه بوده است. علی‌آبادی حالا بابت قطعی آب از مردم عذرخواهی می‌کند. این بدان معناست که تاوان بی‌تدبیری دولت‌های پیشین و حاضر در حوزه آب را مردم باید بپردازند و حالا باید قطعی آب را در کنار قطعی برق که به آن عادت کرده‌اند، تحمل کنند. محمدحسین امید، استاد مهندسی آبیاری و آبادانی دانشگاه تهران، می‌گوید ابرچالش ایران در حال حاضر و آینده، آب است. او در چهلمین اجلاس رؤسای دانشگاه‌های ایران، مسعود پزشکیان را خطاب قرار داد و گفت در ۵۰ سال گذشته بیش از ۲۵۰ میلیارد مترمکعب مازاد مصرف آب داشتیم و اکنون با توجه به راهکارهای انحرافی که پیش‌تر توسط بعضی افراد مطرح و اجرا شده حتی با تأمین ۱۰۰ میلیارد دلار هم حل نمی‌شود. او با اشاره به بعضی پروژه‌های اجراشده در ایران از جمله در کاشان و آبادان گفت همان موقع هم اعلام کردیم این پروژه‌ها درست نیست. مهدی قمیشی، استاد آب دانشگاه شهید چمران، نیز می‌گوید در تابستان گذشته که پایان دولت سیزدهم بود، متأسفانه ناترازی برق فشار آورد و آب سدها را مصرف کردند. مثلاً در کارون حدود ۲ میلیون مترمکعب را بدون اینکه مصرفی داشته باشد، رهاسازی کردند و از دستمان رفت. این کار با وجود اینکه خشکسالی پیش‌بینی شده بود، انجام شد و ذخایر قبلی را هم از بین برد. دکتر بنفشه زهرایی، استاد مدیریت منابع آب دانشگاه تهران و دبیر پیشین کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی، درباره شرایط کنونی کشور خاطرنشان کرد: «سد ماملو در شهریورماه از مدار خارج خواهد شد. پس از آن، به ترتیب سدهای لار، لتیان و کرج نیز دیگر توان تأمین آب را نخواهند داشت. این هشدار جدی نشان می‌دهد که ما در مسیر یک بحران تمام‌عیار آبی هستیم.» او هشدار داد که کمبود آب در فصل گرم می‌تواند شرایطی شبیه آخرالزمان ایجاد کند و همگان را دچار مشکلات جدی سازد.