کارنامه تجارت خارجی در بهار ۱۴۰۴
تجارت خارجی ایران در بهار ۱۴۰۴ با کاهش قابل توجه در هر دو بخش صادرات و واردات مواجه شد؛ روندی که همراه با تغییر در ترکیب کالاهای مبادله‌شده، نشانه‌هایی از تحول در ساختار تجارت غیرنفتی کشور را آشکار می‌کند. بر اساس گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، مجموع مبادلات تجاری غیرنفتی در سه‌ماهه نخست سال به ۴۳ میلیون و ۴۸۹ هزار تن کالا به ارزش ۲۴ میلیارد و ۶۸۴ میلیون دلار رسید. این ارقام نسبت به مدت مشابه سال قبل، کاهش کم‌سابقه‌ای را در وزن و ارزش نشان می‌دهد که می‌تواند بر پویایی تعاملات اقتصادی خارجی ایران تأثیر منفی بگذارد.
صادرات غیرنفتی در این دوره به ۳۴میلیون و ۴۷۶ هزار تن کالا به ارزش ۱۱ میلیارد و ۶۵۵ میلیون دلار بالغ شد، که نسبت به بهار ۱۴۰۳ از نظر وزنی ۹.۳ درصد و از نظر ارزشی ۱۴.۴ درصد کاهش یافته است. این افت، به‌ویژه در ارزش، نگران‌کننده است، زیرا می‌تواند ناشی از کاهش درآمد ارزی، افت قیمت کالاها در بازارهای جهانی یا کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی باشد. میانگین ارزش گمرکی هر تن کالای صادراتی ۳۳۸ دلار برآورد شده که ۵.۶ درصد کمتر از سال گذشته است، نشانه‌ای از کاهش سهم کالاهای با ارزش افزوده بالا و تداوم وابستگی صادرات به مواد خام یا نیمه‌خام.
صادرات محصولات پتروشیمی، به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی تجارت غیرنفتی، نیز کاهش چشمگیری داشته است. در بهار ۱۴۰۴، ۱۱ میلیون و ۱۳۳هزار تن محصول پتروشیمی به ارزش ۴میلیارد و ۶۸۴ میلیون دلار صادر شد، که نسبت به سال قبل ۲۸.۷ درصد از نظر وزنی و ۲۴.۵ درصد از نظر ارزشی افت کرده است. این کاهش می‌تواند تهدیدی برای تراز ارزی کشور و افزایش وابستگی به بازارهای منطقه‌ای محدود باشد. در بخش واردات، ۹ میلیون و ۱۳ هزار تن کالا به ارزش ۱۳ میلیارد و ۲۹میلیون دلار وارد کشور شد، که نسبت به سال گذشته ۴.۳۵ درصد از نظر وزنی و ۱۱.۷۳درصد از نظر ارزشی کاهش نشان می‌دهد. میانگین ارزش هر تن کالای وارداتی ۱۴۴۶ دلار بود که ۷.۷درصد کمتر از سال قبل است، حاکی از گرایش به سمت کالاهای ارزان‌تر یا کاهش خرید کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای باکیفیت.
این روند ممکن است در میان‌مدت بر کیفیت تولید داخلی و توان رقابتی صنایع اثر منفی بگذارد. اقلام عمده وارداتی شامل طلا (۹۶۵ میلیون دلار)، ذرت دامی (۸۸۳ میلیون دلار)، برنج (۵۰۰ میلیون دلار)، روغن دانه آفتابگردان (۴۹۳ میلیون دلار) و گوشی تلفن همراه (۳۷۲میلیون دلار) بودند، که عمدتاً نیازهای مصرفی را تأمین می‌کنند و کمتر نقش تولیدی دارند. از نظر شرکای تجاری، امارات (۳.۸۸۶ میلیارد دلار)، چین (۳.۴۲۸میلیارد دلار) و ترکیه (۱.۹۸۶میلیارد دلار) در صدر فهرست وارداتی قرار داشتند، در حالی که هند، آلمان، روسیه و هلند در رتبه‌های بعدی بودند. این ترکیب نشان‌دهنده تکیه بر آسیا و کاهش نقش اروپا در تجارت ایران است. کاهش صادرات می‌تواند نتیجه تحریم‌ها، محدودیت‌های ارزی، کاهش تقاضای جهانی یا بی‌ارزشیابی نرخ ارز باشد، اما نقش سیاست‌های تجاری ناکارآمد و فقدان مشوق‌های صادراتی نیز غیرقابل چشم‌پوشی است. برای برون‌رفت، باید فرایندهای صادراتی تسهیل، زیرساخت‌های گمرکی بهبود و واردات به سمت کالاهای سرمایه‌ای هدایت شود تا از هدررفت منابع ارزی و کاهش رقابت‌پذیری صنایع جلوگیری شود.
صادرات غیرنفتی در این دوره به ۳۴میلیون و ۴۷۶ هزار تن کالا به ارزش ۱۱ میلیارد و ۶۵۵ میلیون دلار بالغ شد، که نسبت به بهار ۱۴۰۳ از نظر وزنی ۹.۳ درصد و از نظر ارزشی ۱۴.۴ درصد کاهش یافته است. این افت، به‌ویژه در ارزش، نگران‌کننده است، زیرا می‌تواند ناشی از کاهش درآمد ارزی، افت قیمت کالاها در بازارهای جهانی یا کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی باشد. میانگین ارزش گمرکی هر تن کالای صادراتی ۳۳۸ دلار برآورد شده که ۵.۶ درصد کمتر از سال گذشته است، نشانه‌ای از کاهش سهم کالاهای با ارزش افزوده بالا و تداوم وابستگی صادرات به مواد خام یا نیمه‌خام.
صادرات محصولات پتروشیمی، به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی تجارت غیرنفتی، نیز کاهش چشمگیری داشته است. در بهار ۱۴۰۴، ۱۱ میلیون و ۱۳۳هزار تن محصول پتروشیمی به ارزش ۴میلیارد و ۶۸۴ میلیون دلار صادر شد، که نسبت به سال قبل ۲۸.۷ درصد از نظر وزنی و ۲۴.۵ درصد از نظر ارزشی افت کرده است. این کاهش می‌تواند تهدیدی برای تراز ارزی کشور و افزایش وابستگی به بازارهای منطقه‌ای محدود باشد. در بخش واردات، ۹ میلیون و ۱۳ هزار تن کالا به ارزش ۱۳ میلیارد و ۲۹میلیون دلار وارد کشور شد، که نسبت به سال گذشته ۴.۳۵ درصد از نظر وزنی و ۱۱.۷۳درصد از نظر ارزشی کاهش نشان می‌دهد. میانگین ارزش هر تن کالای وارداتی ۱۴۴۶ دلار بود که ۷.۷درصد کمتر از سال قبل است، حاکی از گرایش به سمت کالاهای ارزان‌تر یا کاهش خرید کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای باکیفیت.
این روند ممکن است در میان‌مدت بر کیفیت تولید داخلی و توان رقابتی صنایع اثر منفی بگذارد. اقلام عمده وارداتی شامل طلا (۹۶۵ میلیون دلار)، ذرت دامی (۸۸۳ میلیون دلار)، برنج (۵۰۰ میلیون دلار)، روغن دانه آفتابگردان (۴۹۳ میلیون دلار) و گوشی تلفن همراه (۳۷۲میلیون دلار) بودند، که عمدتاً نیازهای مصرفی را تأمین می‌کنند و کمتر نقش تولیدی دارند. از نظر شرکای تجاری، امارات (۳.۸۸۶ میلیارد دلار)، چین (۳.۴۲۸میلیارد دلار) و ترکیه (۱.۹۸۶میلیارد دلار) در صدر فهرست وارداتی قرار داشتند، در حالی که هند، آلمان، روسیه و هلند در رتبه‌های بعدی بودند. این ترکیب نشان‌دهنده تکیه بر آسیا و کاهش نقش اروپا در تجارت ایران است. کاهش صادرات می‌تواند نتیجه تحریم‌ها، محدودیت‌های ارزی، کاهش تقاضای جهانی یا بی‌ارزشیابی نرخ ارز باشد، اما نقش سیاست‌های تجاری ناکارآمد و فقدان مشوق‌های صادراتی نیز غیرقابل چشم‌پوشی است. برای برون‌رفت، باید فرایندهای صادراتی تسهیل، زیرساخت‌های گمرکی بهبود و واردات به سمت کالاهای سرمایه‌ای هدایت شود تا از هدررفت منابع ارزی و کاهش رقابت‌پذیری صنایع جلوگیری شود.