گفت‌وگو با یک مشاور فنی اشتغال
ناآگاهی از مزایا دلیل استنکاف از اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل است
مهین داوری روزنامه نگار
گروه‌‌بندی مشاغل مختلف در یک سازمان به معنای دسته‌بندی مشاغل بر اساس تعیین نام و عنوان شاغلان و جایگاه آن‌ها در سازمان است. طبقه‌بندی دقیق مشاغل، از آنجا که به ایجاد ساختار سازمانی مناسب و تعادل منابع انسانی یاری می‌رساند، برای سازمان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. مطابق آیین‌نامه تشکیل دفاتر مشاوره فنی طبقه‌بندی مشاغل، فعالیت ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل صرفاً توسط افراد دارای صلاحیت و مجوز فعالیت از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و بر اساس مواد 49 و 50 قانون کار مجاز است. به منظور بررسی فرایند اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل و مزایا و معایب آن با امیرهوشنگ حکاک خوش‌قول، رئیس یک دفتر مشاوره فنی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.
ماهیت عملکردی دفاتر مشاوره فنی طبقه‌بندی مشاغل چیست؟
فعالیت این دفاتر، همانند سایر حوزه‌های کسبوکار، خود یک فعالیت اقتصادی محسوب میشود و مانند سایر کسب‌وکارها دارای فرایندهای تأمین، تولید، بازاریابی، فروش و خدمات پس از فروش است. البته کالای این کسبوکار از جنس خدمات کارشناسی در حوزه طراحی ساختار سازمانی، تدوین شرح وظایف مشاغل و پست‌های سازمانی، ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل، ریالی‌کردن ارزش هر شغل از طریق محاسبه ضریب ریالی کارگاه و بررسی بازار کار و نهایتاً محاسبه جدول مزد و مزایای به‌تبع شغل و تعیین حقوق و مزایای کارکنان است. با توجه به اینکه تمامی خدمات این کسبوکار از جنس کالای انتزاعی و غیرملموس است، این موضوع به چالش اصلی هر فعال این حوزه تبدیل میشود که چگونه این کالا را بازاریابی کند و به فروش برساند.
من خودم 28 سال در حوزه منابع انسانی و همکاری در اجرای بیش از ۴۰ طرح طبقه‌بندی مشاغل تجربه داشتم. در نیمه دوم سال ۱۴۰۲ به پشتوانه سابقه کارشناسی و طراحی و اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل در شرکت‌های متعدد، ضمن دریافت مجوز راه‌اندازی دفتر مشاوره فنی طبقه‌بندی مشاغل، فعالیت رسمی در این حوزه را پیگیری و دنبال می‌کنم. از زمان دریافت مجوز تاکنون، دفتر مشاوره فنی ما دو پروژه موفق را اجرا کرده است. طرح طبقه بندی مشاغل در حال حاضر در الکترواستیل، به‌عنوان شرکت فعال در صنعت تولید یخچال‌ها و فریزرهای خانگی و صنعتی، با حدود ۷۷۵ نفر نیروی کار و وصال‌گستر طب، شرکت فعال در صنعت ساخت یونیت‌های دندانپزشکی، با ۸۳ نفر نیروی کار اجرایی شده است. علاوه بر این، یک پروژه دیگر در حال اجرا و دو قرارداد جدید نیز با کارفرمایان منعقد شده است.
اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل چه مزایا و هزینه‌هایی برای کارفرما به دنبال دارد؟
طرح طبقه‌بندی مشاغل، و یا بهتر بگویم طرح ارزیابی مشاغل، یکی از ابزارهای مدیریت نیروی انسانی در هر سازمان است. به قول یکی از اساتید، طبقه‌بندی مشاغل نقش فونداسیون را در ساختار منابع انسانی یک سازمان ایفا می‌کند. به‌زعم فعالان حوزه روابط کار، طبقه‌بندی مشاغل مادرِ روابط کار است. بهبود ساختار سازمانی یکی از مزایای اجرای این طرح برای کارفرمایان متعدد به شمار می‌آید. به‌واسطه لزوم شناسایی مشاغل و ارتباطات پست‌های سازمانی، ساختار سازمانی به‌عنوان ابزاری برای سازمان‌دهی و مدیریت نیروی انسانی مهیا میشود و بهبود می‌یابد.
امکان شفاف‌سازی شرح وظایف، به واسطه اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل، هموار میشود. از طریق تجزیه و تحلیل مشاغل، شرح وظایف سازمانی برای تمامی سطوح سازمانی تدوین میشود که در تعریف و شفافیت وظایف و مسئولیت‌های سازمانی و شرایط احراز پست‌ها و مشاغل و ابلاغ آن به کارکنان در مدیریت سازمان بسیار حائز اهمیت است.
همچنین افزایش کارایی مدیریت منابع انسانی را می‌توان به‌عنوان یک دستاورد فرعی از نتایج تدوین و شفافیت شرح وظایف و شرایط احراز تلقی کرد. این موضوع در تمامی فرایندهای مدیریت منابع انسانی از استخدام تا آموزش و توسعه کارکنان، مدیریت عملکرد، برنامه‌ریزی مسیر ارتقای شغلی کارکنان و سایر حوزه‌های منابع انسانی نقش دارد.
با اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل، دغدغه اصلی مدیران هر سازمان و کسب‌و‌کاری در زمینه مدیریت بهینه جبران خدمات کارکنان حل میشود. با پیاده‌سازی این طرح، اینکه چه میزان حقوق و مزایا در ازای مجموعه فعالیت‌های انجام شده توسط یک فرد در سازمان باید پرداخت شود، مشخص میشود. به‌عبارت دیگر، این مهم به واسطه ارزیابی مشاغل هر سازمان نسبت به سایر مشاغل همان سازمان و نهایتاً ریالی شدن ارزش هر شغل و با تطبیق کارکنان با مشاغل و پست‌های سازمانی و تعیین حقوق و مزایای ایشان مشخص خواهد شد. طراحی و اجرای یک نظام جبران خدمات کارآمد، ابزاری مناسب برای جذب و نگهداشت سرمایه‌های انسانی خواهد بود.
ناگفته نماند که اجرای این طرح برای کارفرمایان نیز هزینه‌هایی به دنبال دارد. هزینه استفاده از خدمات دفاتر مشاوره فنی، بار مالی ناشی از ترمیم بودجه طرح و بار مالی برآمده از پرداخت مابه‌التفاوت احتمالی ناشی از اجرای طرح از زمان شمول طرح طبقه‌بندی مشاغل تا زمان تصویب طرح که به آن Back Pay نیز اطلاق میشود، اغلب کارفرمایان را نسبت به اجرای این طرح دچار تردید می‌سازد.
کارگران با اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل از چه امتیازاتی برخوردار می‌شوند؟
جدا از اهدافی که ممکن است کارکنان هر سازمان از اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل انتظار داشته باشند، اطمینان از پرداخت حقوق و مزایای برابر برای کار مشابه، عدالت مزدی و کاهش اعمال نظرهای شخصی در این خصوص و همچنین ایجاد شفافیت در نظام مزدی و تعریف وظایف و مسئولیت‌ها را می‌توان از مزایای این طرح برای کارکنان برشمرد.
شما به‌عنوان کارشناس مجری طرح طبقه‌بندی مشاغل، به منظور اقناع کارفرمایان به پیاده‌سازی این قانون چه تحلیلی ارائه می‌کنید تا مزیت‌های اجرای طرح برای آن‌ها انگیزه‌‌بخش و توجیه‌پذیر شود؟
در اوضاع و احوال فعلی فضای کسب وکار، تمام کارفرمایان در چند دغدغه حیاتی مشترک که عموماً حول مباحث تأمین، فروش و تولید می‌چرخد مشترک هستند. اما عدم توجه کافی به سرمایه اصلی سازمان که همانا سرمایه‌های انسانی هر سازمانی است، به واسطه دغدغه‌های مذکور، متأسفانه کارفرمایان را درگیر حاشیه‌های مهلکی می‌سازد که بعضاً به‌سان استخوان در زخم، سال‌ها سازمان‌ها را درگیر و زمین‌گیر می‌کند.
یادآوری اینکه اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل ابزاری مدیریتی برای اداره حوزه منابع انسانی سازمان و نه بهانه‌ای برای چانه‌زنی تشکل‌های کارگری و محلی برای افزایش حقوق کارکنان است و می‌تواند به نگاه و رویکردی تازه و قابل‌توجه برای اکثر کارفرمایان تبدیل شود. در این فضای کسب وکار، جذب و نگهداشت نیروی انسانی کارآمد و متخصص از مسائل روزمره مدیران بوده و در صورت عدم توجه کافی به این مهم، این مسئله نیز به دیگر دغدغه‌های آن‌ها افزوده میشود. بنابراین داشتن سازوکاری برای این مهم، مطلبی منطقی و قابل قبول برای کارفرمایان است.
دلایل عمدۀ کارفرمایانی که از اجرای این قانون استنکاف می‌ورزند چیست؟
دلایل استنکاف کارفرمایان از اجرای ماده 49 قانون کار و عدم اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل بر سه دلیل اصلی تمرکز دارد؛ دلیل اول ناآگاهی بدوی از مزایای اجرای طرح طبقه بندی مشاغل و بعضاً ترس از نتایج اجرای طرح مذکور توسط افراد غیرمتخصص محسوب میشود که بسا بسیار زیان‌بارتر از عدم اجرای آن است. دوم افزایش و متورم شدن تعهدات (Back Pay) است که برای کارفرمایان پرداخت آن در وضعیت فعلی ساده نیست و دلیل سوم افزایش هزینه‌های افزایش حقوق و مزایای کارکنان، به‌خصوص در حوزه هزینه بیمه سهم کارفرما، است.
آیا ضرورت‌ها، فرایند و شاخص‌های اجرای این قانون در شرکت‌ها و مؤسسات مختلف باهم متفاوت است؟
اگرچه هدف از اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل همان دستاوردهایی است که برشمرده شد، لیکن در اجرای ارزشیابی مشاغل می‌توان از شیوه‌های متفاوت ارزشیابی استفاده کرد. منظور اینکه برای این کار نیز ابزارهای متفاوتی وجود دارد. روش اصلی و معمول در اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل همان روش امتیازی مورد تأیید وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است که تقریباً از دهه 70 شاکله اصلی آن حفظ شده و با تغییرات و اصلاحاتی جزئی کماکان اجرا میشود.
در این روش بر چهار دسته عوامل شامل مهارت‌ها، مسئولیت‌ها، کوشش‌ها و شرایط نامساعد و خطرات ناشی از کار به‌عنوان شاخص‌های ارزیابی شغل توجه میشود. این روش برای ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل در کسب‌وکارهای تولیدی و صنعتی بسیار کارآمد است. برای ارزیابی مشاغل در مگاسازمان‌های تولیدی و صنعتی با توجه به ابعاد سازمان و تناسب طبقات شغلی با سلسله مراتب این‌گونه سازمان‌ها، استفاده از روش‌های دیگر همانند G20 می‌تواند مناسب‌تر باشد. از طرفی در سازمان‌های دانش‌بنیان، مؤسسات علمی و پژوهشی، دانشگاه‌ها و یا مثلاً سازمان‌های بزرگ غیرتولیدی (هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری) با توجه به ماهیت مشاغل این‌گونه سازمان‌ها، استفاده از روش‌های نوین مثل روش HAY GROUPتوصیه میشود. آنچه حائز اهمیت است توان تخصصی و تسلط طراح طبقه‌بندی مشاغل در تشخیص ابزار مناسب برای ارزیابی مشاغل هر سازمان متناسب با ماهیت و ابعاد آن و در نهایت قابلیت به‌کارگیری و استفاده از روش‌های مختلف ارزیابی مشاغل است.
نقش کارفرما در تعیین، سنجش و ارزیابی هر شغل در کارگاه خود به چه میزان و در چه سطحی است؟
در اجرای طرح‌های ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل، موضوع تأیید و تصویب ساختار سازمانی، به‌عنوان اولین مرحله طرح، از اختیارات کارفرماست. اینکه یک فعالیت در سازمان در چه سطحی از سطوح سلسله مراتب سازمانی دیده شود، قطعاً در نتایج ارزیابی هر شغل تأثیر بسزایی دارد. علاوه بر این، کارفرما با انتصاب نمایندگان خود در کمیته طبقه‌بندی مشاغل در تمامی مراحل اجرایی طرح، فرصت و امکان تأثیرگذاری در خصوص نتایج ارزیابی مشاغل و نیز تطبیق کارکنان با مشاغل طرح (البته در حدود ضوابط اجریی) را داراست.
ضمانت تداوم اجرای قانون در هر کارگاه به چه عواملی بستگی دارد و در صورت ابتر ماندن، برقراری مجدد آن نیازمند چه لوازم و ابزارهایی است؟
طرح‌های ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل در چارچوب قواعد تعیین‌شده و با نظارت و تأیید کارشناسان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، و یا ادارات کل در استان‌ها، تهیه میشود و مورد تصویب و اجرا قرار می‌گیرد. از این مرحله به بعد، کمیته طبقه‌بندی مشاغل، که مطابق دستورالعمل شماره 59 روابط کار انتخاب شده و توسط طراح آموزش این اداره تنظیم شده، در خصوص جاری‌سازی و ضمانت حسن اجرا و رعایت ضوابط طرح، وظایف و تکالیفی را برعهده خواهد داشت.
اگر بخواهید به صورت کلی به چالش‌هایی که در اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل با آن مواجه شده‌اید اشاره کنید، از چه مواردی یاد می‌کنید؟
در مقوله طراحی و اجرای طرح ارزیابی و طبقه‌بندی مشاغل به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های روابط کار، از آنجا که اهداف و انتظارات ذی‌نفعان مثلث روابط کار یعنی کارکنان، کارفرما و دولت در آن دخیل و تأثیرگذار است، بی‌شک چالش‌هایی نیز وجود دارد. به گواه تجربه، داشتن یک نگاه کارشناسی عاری از جانب‌گرایی و منصفانه در طراحی و اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل، تعامل با نمایندگان کارکنان و کارفرمایان و حفظ بی‌طرفی در فرایند تصمیم‌گیری و جلب اعتماد طرفین و رفع سوءبرداشت‌ها درباره اهداف طرح و حتی دفاع از منافع کارفرما و کارکنان در مذاکرات با کارشناسان بررسی‌کننده طرح‌ها، می‌تواند در اجرای موفق طرح‌ها تأثیر چشمگیری داشته باشد. به یاد داشته باشید که هدف از اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل، افزایش حقوق و مزایا نبوده و بلکه هدف اصلی برقراری عدالت مزدی در یک مجموعه است. اگرچه متأسفانه در فضای فعلی جامعه و با توجه به تورم و فشار اقتصادی زیادی که به قشر زحمتکش جامعه وارد می‌آید، شاید این گفتمان به مذاق آن‌ها خوش نیاید. با توجه به اینکه یکی از نتایج معمول اجرای طرح طبقه‌بندی افزایش‌های ناشی از اجراست، کارگران در صورت عدم افزایش مورد انتظار در حقوق خود پس از اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل صبور بوده و مطالبات خود را با نمایندگان خود در کمیته طبقه‌بندی مشاغل مطرح کنند و مطمئن باشند که نمایندگان نهایت تلاش خود را در احقاق حق کارگران خواهند کرد و باید از پافشاری و بداخلاقی در این خصوص خودداری کرد.
همچنین خطاب جامعه کارفرمایی؛ اگرچه در فضای فعلی کسب وکار، دغدغه‌های آن‌ها بی‌شمار و بی‌پایان است، لیکن به یاد داشته باشید که سرمایه‌های انسانی دارای پتانسیلی هستند که با نگاه ویژه می‌توانند حتی در این برهه از زمان نیز برای سازمان شما مزیت رقابتی و استراتژیک ایجاد کنند. بنابراین، از سرمایه‌های انسانی سازمان خود غافل نشوید که تنها راه نجات کارفرمایان در فضای کسبوکار کنونی، نیروی انسانی وفادار و متخصص است. اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل به صورت صحیح و توسط افراد متخصص و خبره می‌تواند سازمان شما را در این راه یاری کند.